Ангарай .

Их гарын гар хадуур шунгинан ширвэх тоолонд шагай давсан өндөртэй өвс ширхэг ширхэгээр тасарч суурин дээрээ нугаран унана. Түрүүчийн ширвэлтэнд унасан өвс дараагийн ширвэлтэнд залуугийн зүүн хөлний хойно ирж мөр болон зурайх нь залууг бүтэн мөр ширвэдгийг харуулна. Их гарын хадуураар бүтэн мөр явна гэдэг нь бараг л бага дөрвөн ханатын буйрын чинээ дугуйрна гэсэн үг. Гурийтал зурайх мөр сүүдэртэх нь энэ газрын гарц муугүй байгааг илтгэнэ. Залуу нэг таталтандаа төө хэрийн газар татах авч өвсөн дэл үлдээхгүй хуйхаар нь хадах нь энэ ажлыг сурсан нь илт.
Ширвэлтээс ширвэлтэнд ганхан байгаа нь нэг их хүч зарахгүй мэт боловч, халтартаж хиртсэн хүзүү, шанаагаар нь хөлс урсан эрүүнээс нь үй зайгүй дусалж, далны далбаа болон гэдэсний булчин нь гүрвэлзэх нь нилээд хүч орж байгаа ажээ. Хадуурынх нь шунгинах дуу бүдгэрч ён ён хийж эхлэхийн алдад залуу
“За даа өвсний чийг ерөнхийдөө гарчихлаа бага үд болж байгаа хэрэг. Нэг амсхийж цай уунгаа хадуураа давтая байз” гэсэн шүү юм бодоод хаячихгүйн тулд хадуур үрдэг хайргаа гутлынхаа түрийнд лавхан дүрж, хадуураа мөрөн дээрээ шидэж ишэн дээр нь гараа тэгнээд, арлы нь босгоод дээгүүр нь юмханаар бүтээсэн морин тэрэг өөдөө алхлаа.
Чөдөртэй хул морь нь нэг их холдож шальсангүй тэрэгний хойхонтой ялаархан, үүрэглэнэ.
Залуу өглөөхөн пурхийлгэсэн хар цайнаас хэд залгилж, амандаа орсон цайны шаарыг тургиад, оромжиндоо шурган орж гараа салаавчлан хэвтлээ. Өчигдөрхөн цохиулсандаа шүүрсэн цус нь хатсан хэдий ч уруул нь чимчигнэн хөндүүрлэнэ.
Залуугийн нэрийг Агваан гэнэ. Гэхдээ энэ нэрээ мань залуу бараг мартчихсан. Тэр жил цэргийн комиссоор ороход л нэг дуудсан санагдана. Нутаг усныхан нь түүнийг Ангарай л гэнэ. Энэ нэрэндээ бүр ижил дасал болчихсон. Ангарай хүн харахад доод уруул нь бага зэрэг сулавтар унжихаас өөр өөлөх юм түүнд үгүй. Харин ч тэгш сайхан бие, өндөр нуруу, эр хар мах, алагласан хоёр нүд, яралзсан цагаан шүд гээд хэрийн эрд заяахааргүйг заяасан нэгэн. Яагаад Ангарай гэх болов гэхээр ямар нэгэн юмыг жаахан удаан бодож байж ойлгодог гэмтэй. Нэг юм бодохоороо амаа хагас ангайгаад таг болчихдог болохоор нутгийнхан нь түүнд Ангарай гэдэг хоч хайрласан хэрэг.
Ер нь хөдөө нутгийнхан голдуу давхар нэр хочтой байдгийн адилаар эдний нутгийнхан, энэ голынхон ч гэсэн бүгд л нэр хочтой. Сахал Амбаа, Пуужин Дугар (худлаа залдаг), долон хүзүү Гоможав (урт хүзүүтэй), Гүзээ Гончиг, Чийг Чимэд (согтуудаа өмдөндөө шээсэн), за тэгээд Халзан Дамба, Хамар Пүүжээ гээд бүгд л ийм болохоор мань эр ч ийм байх ёстой мэт бодно. Бусад нь нэр нь орсон байхад мань эрийг Мангар Ангарай, Алмай Ангарай гэх мэтээр том жижиг хөгшин хөвөөгүй л нэрлэнэ.
Мань Ангарайд өөрийн гэх эд хогшил, мал ахуй гэх юм байхгүй л дээ. Ээж нь хазгар Дулам гэж хөгшин байж байгаад тэр жил бурхан болсон. Эжийгээс нь үлдсэн ганц гэр байх. Түүнийгээ зун намрын дулаан цагт хураачихна. Өвөл хавартаа хэн нэгнийг бараадуулаад барьчихна. Бороо усны улиралд барьдаггүй болохоор тэрүү муу гэр нь хэвээрээ шүү л байгаа юм.
Өөрийгөө хэний хүү гэдгийг мэддэг ч үгүй, боддог ч үгүй. Нутгийнх нь хөгшчүүлийн ярих нь тэр жил жин тээж явсан зүүн аймгийн хэдэн улс унаа мал нь хэцүүдээд Дулам авгайн хавиар хэд хоносон. Тэднийг ахалж яваа бололтой ачаа бараагаа янзлаад явдаг өндөр хар хүнтэй төстэй л гэлцдэг. Үнэн худлыг Хазгар Дулмаас өөр хэн ч мэдэхгүй.
Амьдрал нь тарчигдуу болохоор Ангарай юм юманд сүрхий. Чадахгүй зүйл түүнд бараг үгүй. Өвс хадлан, идэш ууш, айраг цагаа, ан ав, адуу мал, ноос үс, эсгий шир гээд бүхнийг л чадна. Чадах чадахдаа нутгийн хэдэн залуучуудыг атаархтал чадна. Чаддаггүй юм нь ердөө хүний өөдөөс хараад юм ярина гэж үгүй, хүнтэй хэрэлдэж маргана гэж үгүй, онгирч сайрхахыг мэдэхгүй, хүний өөдөөс гар далай нь гэж байхгүй хэвтэж байгаад л нүдүүлнэ. Олдсныг хүртэж олдохгүйг харах ч үгүй. Харин ангарайтах нь үнэхээр дэндүү.
Багавтар хүүхэд байхдаа тарваганд урхи тавьсан нь орчихсон байж. Тарвага нүхээ дотроосоо булаад цаашаа хараад хэвтчихснийг Ангарай татаад дийлдэггүй. Өглөө урхиа эргэхээр явсан хүн чинь тарвагаа хөлдсөн чигээрээ орой болтол яаж гаргахаа бодон ангарайтсан байгаа юм. Тэгж тэгж нэг султгаад тарвага цаашаа зүтгэх агшинд татсан нь гараад ирж.
Бас нэг удаа цэргийн зарлан аваад нутгийн залуустай хөөрөөд халчихаж. Тэр нь анх удаа л даа чааваас. Тэгээд Хуц Магнай гэдэг айлын хотонд хоносон удаатай. Яасан гэхээр Хуц Магнайн хар халзан хуц хүн мөргөдгөөрөө алдартай. Халамцуу Ангарай хотны цаана бие засчихаад хураад хэвтчихсэн хонины хажуугаар явж байтал нөгөө хуц харагдаж гэнэ.
Мань хүн гараа зангидаад хуцанд үзүүлтэл хуц ухарч байна. Бүр далайтал өшөө ухраад байна. Тэгэхээр нь зүгээр тоглоод тонгойтол гал манараад л . . . тэндээ хоносон хэрэг. Маргааш нь цэргийн комисс тэрийг сонсоод л тэнцүүлээгүй . Түүнээс хойш тэр зарлан марлан манай хүнд ирээгүй. Яагаадыг Ангарай яаж ч мэдхэв дээ.
Гар хөлийн үзүүрт зарагддаг болохоор тэрүү эсвэл угаас хүмүүний утга учрыг арай түлхүү ойлгодог болоод тэрүү хөгшчүүл Ангарайд ам сайтай. Атга ааруул, аяга тос, айраг цагааг харамгүй өгнө. Зарим нэг нь онгорхой цоорхойг нөхөөд өгөх жишээтэй. Хичнээн сайн сайн гэлээ ч юу юугүй төлөг бариад өгчихгүй л дээ.
Энэ голын хүүхнүүд ихэнх нь эрд гарч одов. Харин энэ голдоо л гайхагдах сайхан хүүхэн Гиймаа гэж байх. Гунхалзсан сайхан алхаатай, гурваар дарсан гэзэгтэй, дүрэлзсэн алаг нүдтэй, нумарсан хар хөмсөг гээд энэ нутагт яаж заяасан юм гэмээр. Алиа хонгор аашинд нь хачин их зохисон хацар дээрх хонхорохй нь хүртэл хавийн эрчүүдийг аргамжаад байх үзэсгэлэн хангалттай заяажээ түүнд. Нутгийн залуус үүрээр ч нэг, өдрөөр ч нэг, шөнөөр ч нэг гүйгээд бардаггүй. Алдартай адтай тэр охиныг зарим нэг нь гуйж гувшаад аргалж аргадаад дийлээгүй. Хөөрхий минь эхгүй өссөн, эцэг нь Сахал Амбаа гэж хаа нэг балгачихаад охиноо байтугай өөрийгөө ч мэдэхээ байчих үе байх. Тэр үеэр нөгөө гайнууд зовоохыг яана.
Тэднийд оонын эврэн шор байх. Охин түүнээс сална гэж үгүй. Өдөр ч шөнө ч өөртөө авч явна.Түүгээр шордуулсан нөхдүүд энэ голд хэд хэд бий.
Сумын заан Очир цэргээс халагдсан жилээ цээж хаялан ёстой л нэг энэ голын хөндий багадах шиг санагдаж явсан юм байлгүй. Баахан залуучууд дагуулан хэд хоног л Хөшигтийн хөндийгөөр өгсөж уруудан давхилдаж хэний айраг эсэж, хэний охин өсөө бол хэмээн ханхалзтал, амтай болгон л бие хаа тэгширсэн шарагчин шиг амьтан нэг бий хэмээн Гиймаагаа л зааж дээ. Заан ч яахав энэ зэргийн охины учрыг олохгүй бол эр цэрэгт явсан гээд ч яахав, энэ нутгийн заан гэгдээд ч яахав болтой юм яриад л . . .
- Заан нэг учрыг нь олох байгаа хэмээн бараа бологчдын зарим ч бахархаад л, зарим нь ч бас атаархаад л авч. За тэгээд заан Сахал Амбаагийнхаар хоног тааруулах болж. Саахалтын газар нөхдүүд хүний мууд дурлан хүлээж суухгүй хаачихав.
Сахал ч яахав дээ сахлаа илээд л заан ирлээ гээд л бөөн далим. Тун удалгүй сахлаа сэрвэгнүүлээд нам. Үйлтэйгээрээ муу охин л өнөө заантай чинь үзэж өглөө дөө. Хөөрхий охин тэр муу согтуу мангар хар юмыг яаж дийлэхэв. Болохоо байдгийн даваан дээр өнөө муу хуухнагнаас нь атгаад авч дээ.
Эрхий долооврын завсраар эгээ л нөгөө муу хоёр бөндгөр нь цувчихсангүй. Охин атгасан чигтээ хөтлөөд гаргаад ирж. Заан дэмий л
- За ахын дүү жаахан аяар байж үз. Улс амьтан харчихана. Гиймаа миний дүү одоо болно гэж хошуу цорвойлгон гуйж гувшсаар байж нэг юм тавиулаад юун эм номхотгохдоо манатай харин бүр битүү хөнгөлүүлчихээ шахаад алцгансан юм л нөгөө хэдрүүгээ очих нь тэр. Нөгөө хэд нь дор дороо хавчигнан шоолох аядавч зааны гарын шүүс болчихгүйн тулд тэгэсхийгээд дуугаа хураалаа.
Сумын заан маань эм заан болчихоо шахсан энэ шөнөөс хойш тэднийх рүү эрчүүд зүглэхээ байсан гэлцдэг.
Өнчин өрөөсөн өссөн болоод тэрүү Гиймаа Ангарайг их өрөвдөнө. Орж гарах болгонд нь онгорхой цоорхойг нь цойлдоно. Цай хоол аялуулж өгнө.
Хэдийгээр хүн хар хавьтуулахгүй ч гэсэн нэгэнт нас бие гүйцэж, ид насан дээрээ яваа бүсгүй хүний хувьд ёстой л харцыг талимааруулж, хайрыг амсуулсан нэгэнд хамаг бүхнээ нээн өгч, халуун биеийн жаргалыг хамтдаа эдлэхсэн гэвч энэ нутагт тийм сайхан залуу даан ч нэг харагдахгүй ажээ. Хар багаас л сэтгэлд нь тогтсон хүчээр түрэмгийлэхийн эсрэг тэмцэх энэ л совингоороо тэмцсээр байгаад өдий хүрчихсэн нь энэ юм.
Сахал Амбаагийнх өнгөрдөг хавар хаваржаандаа ганц гэрээр байсан үе. Хэдэн адуугаа дэллэж, хөөвөрлөх юм болж Ангарай л очиж тусалсан хэрэг. Модон хайсанд хашсан адуунаас өөртөө ойрхон өнгөрсөн муусайн даага сарваануудыг цавьдаж татаад, чихдэн дарж, шээс алдуулж байгаад л дэллэх нь харахад үнэхээр урамтай. Өдрийн хугас хүрэхтэй үгүйтэй ажил шувтарчихав. Сахал муу морь тэргэндээ хэдэн шуудай хялгас, хөөвөр ачаад бригадын төврүү сүн. Гиймаа л харин
- Алив Ангарай наад сугаа ханзалчихаж. Би шидээд өгье гэсээр орлоо.
Тэр орой Гиймаа хярамцагтай бантан хийж өгч, Ангарайгийн хамаг хөлс нь сад тавиад унтаж байлаа. Ангарайгийн унтах зуур лааны сүүмгэр гэрэлд түүний ханагар сайхан бие, ханхар цээж, эрүү шанаа түүш гээд бүгдийг нь ичих зовох зүйлгүй тул нэгд нэгэнгүй харж суув. Шөнөөр гэтэж өдрөөр хулмалзаад явдаг шалхайсан, шалчийсан юмнуудаас цаанаа нэг өөр ажээ. Гэтэл гэнэт эр хүний содон үнэр үнэртээд, дотроос нь нэг юм огшоод нэг л биш.
Ангарайд гэнэт юм эрвэгнээд байх шиг санагдаж сэрж ядан хартал Гиймаагийн зөөлөн улаан уруул цээжин дээгүүр нь тэнүүчлээд, хатуу дээрээ улам хатуурсан бумбан хоёр хөхнийх нь толгой сэрийж, мань эрийн гэдсэн дээгүүр ирвэгнүүлээд л . . .
Харин манай хүн “Гиймаа яагаад нүцгэн болчихсон байнаа” гэж ангарайтаж хэвтэв.
Хэсэг хугацааны дараа ертөнцийн жамт ёс болдгоороо болж, жаргалын дээд гэгч нь жирэлзээд жирвэгнээд өнгөрсөн боловч аль алинийх нь анхны тохиол учир хэн хэн нь сайн мэдэрсэнгүй.
Аяа, алд биений амраглалыг
Алаг хорвоо алагчилдаггүй ажээ
Амбаа гурав хоног ирээгүй
Ангарай гурав хоног гараагүй ээ . . .

Жин үдийн халуун нуугиж байсан хэдий ч хаяаг нь эргэн тойрон шуусан таван ханатын дотор хэдэн залуус жаран хар эргүүлж сууна. Гэрийн эзэн Хамар Пүүжээ. Хожиж байгаа юм байлгүй нүүр дүүрэн марсайтал инээгээд л, дэргэд нь Халзан Дамба, нөгөө нэг нь Шүгэл Гочоо (унтахдаа унгадаг) нар ажээ. Бас хоёр нөхөр харж сууна. Ам Балдан энгэртээ онц буудагчийн тэмдэг санжигнуулан элдвийг зогсоо зайгүй бурна. Нөгөөдөх нь Чийг Чимэд. Мань эр мултарсан бололтой уруу царайлна. Тоглогч дундаас Халзан Дамба дуугаа өндөрсгөн доороосоо дээшээ татаж байгаа бололтой
- Ханан хээтэй чанс
Хаяа голын бургас
Хамар муутай Дууяаа . . . гээд л эхэлтэл байдаггүй ээ яг л энийг отож суусан Хамар
- Дураа цааш нь
Духаа нааш нь
Дууяаа та хоёр
Хаалгаар гарахгүй
Хаагуур гарах гэсийм . . . аваад ир гээд хашгирч босов.
Духдуулсандаа харамсал хорсол агуулсан Халзангийн нүд ширээн дээгүүр гүйлгэнээд, хагартлаа баярласан Хамарын харц авгайгаа эрэн тэнүүчилнэ.
Хамарын авгай Цэвэл гэж халбин шар хүүхэн тогоо нэрээд үнэрт нь болсон уу, халуунд нь тэрүү нүүр нь ухаа ягаанаар бутарч дан дээлэндээ багтаж ядан халбилзаж, бүхий биеэр нь хөлс дааварлаж, хоёр хөхөө булцагнуулан, хонгоныхоо махыг холбилзуулан, хойш урагшаа холхино. Нөхрийгөө хожоод байгаад сэтгэл нэн таатай байгаа бололтой тас тас хөхрөнө.
Нөхөртөө гурван усныхыг өгч, хоёр усаар авсан хатууханыг бусдад нь өгөөд байхаа ягаан Цэвэл андахгүй гэж байгаа.
Хамрын эх болох Ханд хөгшин гэрийн сүүдэр бараадан хярам залгилж сууна. Гадаа нар шараад, гэрт тогоо нэрээд халуунд хөгшин байж ядна.
Гэр дотроос Ам Балдангийн амарцарлах дуу гарч
- Өчигдөр муу Ангарайг нэг болгож тавьсан даа гэтэл Чийг өлгөн авч
- Харин тийм. Муу мангар чинь зааныг татаж шургачуулаад хамрыг нь халцлаад баллах дөхөв шүү гэтэл Хамар
- Өө, тэгээ юү? Заан тэгээд барахгүй юмуу? гэтэл Ам
- Мангар чинь хоёр шуундаа ч бяртай юм билээ.
- Тэгээд яав?
- Яахав тойрч зогсож байгаад тээрмэнд оруулахгүй юү муу мангарыг. Тэгсэн нөгөө л нугдайдгаараа нугдайж, сарьсдуулсан тарвага шиг л хэвтээд өгсөн. Гэтэл Хамар
- Хн! Тэгж л таараа. Тэр ямар босохыг мэдэх биш. Гэтэл Ам
- Босох гэж баахан бодож хэвтэхийн байгаа биз хэмээн пар пархийлдэж гэр дүүрэн согтуучуудын инээд.
Харин Ханд эмгэн гадаа
“Өнөө муу Ангарайг энэ хэд бас л шоглож дээ янз нь. Хэвтээд босдоггүй юм гэсэн. Хэрэв босож ирээд сэгсэрвэлч эд нар юм болохгүй л дээ” гэж дотроо өмөөрөн бодно. Тэгтэл гэрээс дахиад л Ам
- Цуутай хүүхэн хуримгүй гэж үнэн юм даа. Нөгөө гайхал Гиймаа чинь гэдсээ чирээд явна гэсэн. Ямар амьтан нь очоод хээлтүүлчихдэг байнаа хэмээн эгээ л мал ярьж байгаа юм аятай ярих нь хоёр ч удаа шордуулсандаа хорсож байгаа нь илт. Гэтэл Ягаа бутарсан Цэвэл тэндээс ярианд оролцож
- Яав! Яргуй үнэрлэсэн ямаан түрүүч шиг гүйлдээд байсан яаж ч чадаагүй дээ яс чинь үйрэх гээд байна уу? гэж ам асуунгаа
- Чам шиг эрийн өөдөс мань мэтийнхээ аяганы шавхаруу эргүүлээд явбал барав. Ам Балдантай төстэй улаан нялзрайнууд энэ арын хөндийд нэгээр тогтохгүй бий л байх шүү гэж жоготой нь аргагүй тас тас хөхрөнө. Түрүүнээс хойш дуугай суусан Чийг Чимэд юу ч хэлж чадахгүй ээрэн суугаа Амыг харангаа
- Аа, яа яа! Ягаан тэгж байгаад Амыг давж л дугарах ам даг шүү гэж халуун сархад хүртэж байгаа даа долигноод авахаа мартсангүй.
Ханд эмгэн эдний яриаг чагнан дотроо Ангарай болон Гиймааг өмөөрөн
- Энэ муусайн жаргалдаа хадуурсан юмнууд юу ч хийхгүй байж хүн гоочлоно гэнээ гээд гэрийн хошлонгоос татан босож, орж ирээд
- Та нар ер нь яасан улс вэ? Энэ муу хүүхний (бэрээ хэлж байна) гарыг харж илүү долоон юм горьдож, архи айраг эргүүлж, өдөржин шөнөжин яс (даалуу) шажигнуулж суух хооронд чинь зун намар өнгөрлөө. Өөрсдийгөө яая гэж байж өрөөлийг муулж суудаг та нар. Тэр муу охин хүүхэдтэй болоо л биз. Эцэг нь хэн байх нь та нарт ер нь ямар хамаа байна? Эрүүл согтуу нь мэдэгдэхгүй юмнууд энэ хөндийгөөр давхилдаад, чадсан ч юмгүй хэвтэж хаяа хатавч самардаад, авгай хүүхэн шуугиулахаас өөр юм байхгүй та нараас л дээр хүн байж таараа. Яахав охин амьтаны үйлийн үр.
Айлын охин хүүхэдтэй болоход Ам Балданд ямар хамаа байна. Ам хамраа хамьж, хормоо хотоо хумиж суувал барав гэж Ханд хөгшин хэд хоног нойр авхуулаагүй тэдэнд ам ангайсан дээрээ нэг сайн хэлээд авья гэсэн янзтай
- Наад энгэр дээрхи санжигнаад байгаа чинь нөгөө мундаг бууддаг тэмдэг гээ биздээ? Дайн байлдаан болоогүй байхад чи ер нь сормуусаа л буудахгүй бол юугаа буудаа аж. Тэгээд ч чи чинь байшин барьдаг цэрэгт явсан гээ биздээ? Гайхуулах юмаа мөн олждээ. Цаашаа наашаа санжийгаад л яваа харагдахым. Ядаж ганц мөндөл ганзаглаад явахыг чинь би л мэдэхгүй юм байнадаг. Бас тэр муу Ангарайг зодсон гэнээ гээд Чийгрүү хандаж
- Чи наад Чийг нэрээ яаж авсанаа санадаг шүү юм байгаа биз гэх нь ихэд зэвүүцэнгүй харагдана.
- Нэг голын хүүхдүүд байж эвтэй байж болдоггүй улсуу? Та нар шиг юмнууд эрийн дайтай эр байж чадах биш, ганц борлонгийн мэдэл байхгүй байж ямар юмаараа тоглодог юм. Одоо тарцгаа. Чи ч гэсэн наад тогоо шанагаа боль хэмээн бэргэндээ ширүүлэв.
Ер нь ч тарах болж байсан дээр Ханд хөгшиний жилдээ нэг хангинадаг нь энэ жил энэ хэд дээр таарч нилээд сайн авхуулав. Салганаж гуйвсан хэдэн юм тэгэсхийгээд гуйваж дайвсаар гарцгаав. Хичнээн согтуу галзуу ч хөгшчүүдийнхээ үгийг сонссон дүр үзүүлээд гарахаа мэднээ сүрхий.
Тэднийг явсаны дараа зэлгээн цай залгилангаа Ханд эмгэн
“Нутгийн хэдэн тулхтай хөгшид ойчоод, ойчоод өглөө. Мань мэтийн үхэх шахсан чавганцын үгийг ямар авах биш. Тэгэсхийгээд дуугайхан гарч байгаа нь их юм. Яана даа энэ улс амьтан. Яаж шүү нэг юм цаашаагаа амьдрах шүү юм бол. Өнөөгийн залуус гэж нэг л их том том юм ярьж архи уусан, дээшээ харж гэдэс илж хэвтсэн улс. Ийм амьтасд энэ уул ус, улс орноо орхиод явах юм байхдаа бид зайлуул даа гэж. Арай гайгүй гэж байгаа нь Ангарай” хэмээн бодлоо хөврүүлэн сууна.
Тэргэн доогуур орж хэвтсэн Ангарай хэсэг зуур зүүрмэглэх аядана. Уруулынх нь язархай дээр ялаа суугаад унтуулахгүй. Тэгээд өчигдөрийн болсон явдлаа эргэж санав.
Заан Очир тэргүүтэй нутгийн хэдэн луугарууд айраг архинд халамцан давхилдаж яваад голын эхэнд өвс хадаж байсан Ангарайг хараад давхилдаж ирэв.
Тэдний дундаас Пуужин Дугар
- За хэнийхээ өвсийг хадаад хэнхэг царайлаад унав. Чамаас болоод нутгийн хэдэн унах шахсан хөгшчүүл аяга айраг уулгачихгүй хадлан тариа гээд үглээд салахгүй юм. Гэтэл хажуугаас нь Ам
- Чамд ямар нойтон хошуутай юм байх биш. Юундаа өвс зулгааж суугаа юм, өөрөө гудрах гээ юү? Тэгэхийн оронд ганц биеийн жаргал хөөгөөд айраг цагаа эргүүлж, айлын охин хормойдсон шиг явахгүй гэтэл заан мориноосоо бууж хантайрангаа
- Чадахгүй л дээ наадах чинь. Аягүй бол хүүхний дээр гарчихаад яадаг юм бол гээд ангарайтаад гацчих юм байгаа биз гэтэл бүгд л бүдүүн нарийн дуугаар паржигналдан инээлдэв. Гэтэл Ангарай
- Та нар наад морьдоо хадсан газар гаргачихгүй юү. Хадах өвс гишгэлээд байна гэтэл Пуужин Дугар
- Өө, муу алмай Ангарай чинь юу гэнээ гээд чаддагаараа ташуураа далайтал цочсон хүн хүн ална гэгчээр Ангарай гэнэтхэн барьж аваад тонгорчихов.
- Алив чи наашаа яваад ирээ. Хараад байсан чинь барилдчих шинж байна уу, үгүй юү? гэж энэ жилийн сумын наадмыг авчихсан заан ихэд басамжлангуй янзтай урд хормойгоо шуун ойртов. “Заан заан л гэнэ. Энэ ер нь шүдлэн гунанаас хэр бол гэж бодсон Ангарай ер нь яадгийн барилдаад үзье. Сайн л бол унана л биз” хэмээн харин ч нэг ангарайталгүй бодож амжив. Гэтэл тал талаас нь
- За заан минь наадхыгаа тарагных нь савнаас салгаад хэд хоног хэвтүүлээд өгвөл бид хэд хэд хоног аяга тагш юм эргүүлж болох байгаа хэмээцгээв.
Заан ч яахав дэвдгээрээ дэвж, шавдгаараа шавж, сүрийг үзүүлж дүрийг олов.
Ангарай харин дуурайж хоёр гараа гозойлгосон болсон нь эв хав ч гэж алга хөөрхий. Нөгөөдүүл нь хажуугаас нь
- За наадах чинь хуц биш заан шүү, мөргөлдөхгүй барилдах юм шүү хэмээн тавлах нь сонсогдов. Хоёул нилээн ноцолдов. Бодвол заан юу юугүй бярдаад хаячихаж чадахгүй байгаа бололтой. Харин ч барьсан барьцыг алдуулах гэж нилээн тэвдэж байгаа шинжтэй. “Энэ муу чинь нилээн бяртай юмаа” гэж бодохын зуур Ангарай зааны мөрөн дээрээс атгаад авав. Заан тавиулчих санаатай хойшоо зуларч байна.
Тэрхэн зуур Ангарайд нөгөө тарвага бодогдож жаахан сулруултал дагаад сулрах шиг болохоор нь хүчтэйхэн дугтартал жоохон хүүхэд шиг л год гээд ороод ирэв. Тэгэхдээ бүр хоёр хөл нь саваад эгээтэй л нүүрийг нь цохьчихсонгүй. Их л хүчтэй татсан бололтой.
Эвгүй унасандаа ичсэн, уурласан заан босож ирэх мөртөө гараараа саваад уруулыг нь хэгзэлчихсэн нь энэ. Гэтэл тал талаас нь амьтанд боорлох ноход мэт хэд хэд ноцсоноо мордон давхилдав. Ангарай ч яахав сурсанаараа хэвтээд өгсөн хэрэг.
Тэднийг явсаны дараа Ангарай
“Хээцэс. Заан заан гээд л байсан тарваганы дайны л амьтан шивдээ” гэж дотроо нилээн омогшив. Ер нь өнгөрсөн хаврын тэр явдлаас хойш Ангарай өөртөө бага ч гэсэн итгэлтэй болж. Өөрийгөө бусдын адил хэмээн үздэг болоод байгаа. Дээр нь энэ хөндийдөө л сайхан гэгдэх Гиймаа өөрийг нь илж таалж энхрийлснийг хэлэхүү. Зүгээр ч үгүй Гиймаагийн тачъяадан гийнаж дуу алдах нь үе үе бодогдож, тэр гэхийн тэмдэггүй нялхамсаг үнэр нь үнэртэх шиг болж тэр бүгдийг санаж суух дуртай. Гэхдээ хавраас хойш ичсэн үү яасан Гиймаагийнхаар очоогүй. Саяхан наадмын дараахнаар цэнхэр торгон дээл өмсөж, пансан алчуур мөрөн дээрээ хаясан Гиймаа аавтайгаа айлчин хийж явахтай нь таарсан.
Ааваасаа түрүүлж гарч ирсэн Гиймаа айлын уяан дээр Ангарайтай тааралдахдаа
- Сайн л явна уу даа? Ойрдоо манайхаар үзэгдэхгүй яагаав? гээд энгэрийг нь гөвөнгөө
- Ишш! чи минь наад хувцас хунараа янзалж өмсөж бай, үс зүсээ засаж, өөдөө дээшээ харж, өнгөтэй зүстэй яв. Чи чинь одоо бусдын адил жирийн л нэг хүн . Урьдын Ангарай биш эр хүн шүү дээ гээд энгэрийнх нь товчийг товчилж өгөөд
- За тэгээд эрүүл саруул сайн сууж байгаарай гээд цаанаа нэг уярангуй бас гуниглангуй харснаа том паргар гарыг нь удаан гэгч нь нэг сайн атгаад эргээд мориндоо мордоод аавтайгаа явчихаж билээ.
Тэгэхэд Ангарай юугаа мэдэхэв дээ. “Гэдсээрээ сүрхий таргалаа юу даа” гэсэн шүү юм бодоод ангарайтаад л үлдсэнсэн. Ангарай энэ бүгдийг бодон уруулаа тэмтрэн хэвтэнэ.
Энэ удаагийн бодолт урд урдынхаас тэс өөр хурдан бөгөөд хариутай байх ажээ.
- Цаг цөвүүн болж хүн хүнээ барьж идэх нь дутаж байх шиг байна гээд л Ханд эмгэн, дээр аргалыг нь буулгаж өгөх зуур үглээд байсан. “Хүн хүнээ барьж идтэл өлсөх нь ч юу л бол” гэж Ангарай шүднийхээ завсраар өвс шургуулангаа бодно.
Өвсний шинэхэн шүүс аманд нь амтагдахад
“Хүн ч ямар өвс идэх бишдээ. Үгүй тэгээд яах гэж хадна вэ? Өвсийг үхэр иднэ. Үхрийг таргалахаар хүн алж идэх гээд байдаг. Хүн ч ер тэгж байгаад юу гээчийн муухай амьтан бэ”.
Эгэл жирийн хүнд бол жирийн нэгэн гаргалгаа мэт боловч Ангарайд бол их том асуудал мэт болж тэр цааш нь үргэлжлүүлэн бодно.
“Өвс, ус наргүй бол хатаж гандаад үхнэ. Өвс өвсөө идэхгүй. Өвсгүй бол үхэр тураад л үхнэ. Үхэр үхрээ идэхгүй. Харин хүн!!
Өвс ч үгүй, үхэр ч үгүй бол хүн ер нь яах бол? Аягүй бол хүн хүнээ идэхдэг шүү. Яг саяын хэд шиг бөөрлөж байгаад л идэх байх. Явж явж хүн л ер нь бузартай амьтан юм шив дээ. Ер нь ингэж ч хүн хүний адаг болж явах ч гэждээ би. Намайг бусдын л адил хүн гэж Гиймаа хэлсэн. Алийн болгон ингэж явахав. Эднээс ч айгаад байх юм алга. Заан нь ийм тарвага шиг байгаа юм чинь бусад нь зурам шиг биз” хэмээн бодов.
“Тэгээд ч ер нь үдийн нар шарах нь. Энэ хооронд Гиймаагийнхаар орчихоод ирье байз” хэмээн санаад муу янгиагаа гар дээрээ тохоод чөдөртэй морьлуугаа алхав.
Хул мориндоо мордоод гол уруудтал сэвс хийсэн багахан салхи сөрөөд хул морь сэмбэлзтэл алхлана. Урд шөнийн борооны чийг ногооны униартай хөндийгөөр нэг суунаглана. Галууд ганганаж цуглаад холын аянд бэлтгээд, газар дэлхий налайж, эгээ л саяхан нярайлсан эх мэт, ганц нэг дов толгод ногооноороо. Айл айлын яндангаар цэнхэр утаа суунаглаад, дээвэр дээр дэлгэц дэлгэц ааруул ээзгий, арьсандаа багтаж ядтал таргалсан адуу мал зэл зэлэн дээр багшраад айдгүйгээ авдрандаа хийсэн мэт ажээ.
Тэртээ Хөшигтийн хөндийд зэрэглээ гүйгээд л, голио царцаа энд тэнд дуугараад л, гоё ганган цэцэгс эцсийн удаа дэлгэрч хэнзлээд, ерхөг согоовор толгой хаялан бөнжигнөөд, ертөнц тэр аяараа анир гүм, амар амгалангийн орон гэж ийм л байдаг байх.
Хөдөөний сэнгэнэсэн агаар хүмүүний сэтгэлийг хөглөн дэгдэнэ. Ангарайгийн сэтгэл ч урд урдынхаас тэс ондоо хөвөлзөж, хэн нэгнийг дуурайн эмээл дээрээ хөндлөн сууж, ийш тийш орчныг хараачлан явах нь энэ нутгийн ирээдүйн эзэн гэлтэй.
Тэгэн тэгэн явсаар Гиймаагийн гадаа иртэл хөгшин халтар нохой нь ганц нэгхэн залхуутайяа хуцсанаа Ангарайг танив бололтой сүүлээ шарвасан болоод эргээд нуга.
Гэрт ортол гэр нь нэг харанхуй даагаад, хойд авдрын наагуур Сахал Амбаа нам цохиулсан аятай дүнгэнэтэл хурхирна. Хүн орж чимээнээр сэрсэн Амбаагийн нойрондоо манарсан нүдний хараа нь хэсэг зуур тэнүүчилсэнээ, амаа хэд тамшаална. Данхтай хүйтэн цайнаас цоргоор нь хүд хүд залгилж урт амьсгаа авсанаа, амаа адуу шиг ангайн эвшээж шилээ шөргөөнгөө
- За, Ангарай хаа хүрч явна. Долоон хүзүүгийн өвсийг хадаад байгаа гэсэн үү? Ахдаа энэ жил гайгүй сайн арван бухал гэснээ үгээ гүйцээлгүй
- Өө, гүүний цаг болчихож саахалтын Сүрэн манай хэдийг хамтад нь шувтрах байх. Яаж гүүнд гаръя даа гэж бодож суусан юм. Ашгүй чи ирлээ гэж заллаа. Ангарай ээрэн түгдчин байж
- Үгүй, Гиймаа ...? гэтэл
- Өө, булдруу чи мэдээгүй билүү? Шинжилгээний жолооч хархүүг дагаад хот орсон. Ойрын мөд ирэхгүй байх. За, за гараарай цаана чинь гүү хураачих шиг боллоо гэхдээ сэтгэл нь бас зовож байгаа шинжтэй. Ангарай юу гэнээ гэсэн шиг жинхэнэ төрхөндөө орчихсон зогстол Сахал
- Өө, мартах нь үүнийг чамд өгөөрэй гэсэн гээд нэг баадан атгуулав.
Ангарайгийн дотор харанхуйлж, толгой дээр нь тогоо хөмөрчих шиг болов. Яаж унага татаж, мориндоо хэрхэн мордож, яаж явсанаа ч мэдсэнгүй нөгөө гоё ганган байгаль дэлхий ч байдаггүй. Нэг л мэдэхэд муу оромжиндоо ирчихсэн, уушиг зүрхнийх нь гүнээс нэг юм енгэнэн дээш огшин хоолойд нь ирж тагларна. Уйлах гэдгийг бараг мэдэхгүй дээ зайлуул. Хүн юм болохоор Ангарайгийн сэтгэлд хайр сэтгэл, харамсал харуусал гээд юм юм л байсан бололтой.
Бачуурч бачуурч баахан байсны эцэст нэг амьсгаа авч баадангаа задалсан нь саарал даалимбан цамц, саравчтай малгай хоёр аж. Жирийн үед баярламаар эд боловч одоо түүнд ямар ч утга алга.
. . . Цамцаа олон ч жил өмссөндөө. Аргагүй юм жилдээ наадмаар нэг гаргаж өмсөнө. Бусад үед нь гэртэйгээ хураачихна. Харин малгайнаасаа бол өвөл зуны алинд ч салахгүй.
Хорин хэдэн жилийн дараа хотоос нэгэн өндөр биерхүү залуу энэ нутагт ирж Ангарай гэдэг хүнийг сураглах юм гэж Хөшигтийн хөндий, Бөхөгийн голынхон байтугай баадантайгаа тэврэн суугаа Ангарай яахан мэдэх билээ . . .