Хувь заяаны хэлхээ - 4

Нэг өдөр Сугар үхрээ бөөгнүүлэх санаатай тойрч нөгөө талд нь гаран морьноосоо бууж нүд дуран хоёр нийлүүлэн суутал бараан зүсмийн морьтой хоёр нөхөр нилээн ширүүхэн давхиж ирэв. Тэгсэнээ - За дүү хүү сайн л явна уу? гэх зуур үхрийг нь нилээн сайн ажиж байснаа бие биендээ
- Тэр тарлан гуна, тэр цаашаа хараад зогсож байгаа хүрэн хайнаг хоёрыг авчих гэж ирээд л хажуудаа хүн байна гэж бодсон шинжгүй хэзээ язааны эзэн нь юм шиг ярилцав. Тэгтэл Сугар
- Ах нар юу л яриад байна даа. Наадах чинь цаанаа данс тооцоотой мал. Хэн гэдэг ямар дарга та нарыг ав гэсэн юм бол? Надад л юм мэдэгдээгүй юмсан гэхэд нөгөө хоёр бие биенрүүгээ харж түүнийг шоолсон янзтай хүйтнээр инээж
- За энэ чинь ямар гээчийн хулгар гараад ирэх нь энэ вэ? Бид эзэн нь болоод юмаа авах гэж байна. Өчигдөр танайх байсан өнөөдөр манайх болсон гэхэд Сугар хоёрын хоёр том хүнээс жаахан жийрхэж байсан ч гэсэн
- Эзэн нь гэсэн бичиг сэлтээ гаргаад ирээ. Тэрнээс нааш та нар нэг ч үхэр авна гэж ярилтгүй шүү гэж нилээд ширүүхэн хэлтэл нөгөө хоёр халамцуухан аагиндаа омогшин байгаа бололтой
- Юу юу гэнээ энэ хүүхэд чинь. Яасан олон таван үгтэй баньд вэ? Цаад муу ногоон чинь бидэнд алдчихаад бид авлагаа авах гэж явна. Чи зүгээр гай бололгүйхэн шиг байвал чамд л дээр байх шүү гэхэд
- Тэр хүн юугаа хэндээ алдах нь надад юуны хамаа байхав. Би л энэ хэдэн үхрээс алдахгүй байвал боллоо. Та хоёрыг өнөөдөр эндээс үхэр аваад явчихна гэж бодохгүй л байна шүү гээд босоод ирэв. Тэр хоёр Сугарыг том биетэйг нь сууж байхад нь харж байсан боловч босоод ирэхээрээ ийм том гэж санаагүй тул дор дороо түр саатав. Тэгтэл Сугар
- Ямар ч байсан энэ мал улсын данстай мал. Бид биш юмаа гэхэд биднээс цаана мэдэх учиртай улс бий л байх. Харин одоохондоо би та хоёрт өгчихнө гэж бодохгүй байна гэх нь “яахав үзээд дийлдэг юм бол ав” гэсэн янзтай нүд нь эргэлдэн угаас улаан нүүр нь хүрэнтэхэд нөгөө хоёр байдал бишдэснийг ойлгон
- За муу ногооныг дээ. Чи муу ингэж гэзэг орооно гэнээ гэж Дарьзавыг занасаар мордон давхилдав. Үнэндээ бол буруу юм хийж яваа болохоор хүчилж чадаагүйн дээр Сугар хүүгээс жийрхсэн байлаа.
Үзүүр нь шарласан хөх цахилдагтай хөндийг хөндлөн гэтэлсэн мухиралдаж тахиралдах бүүдгэр шар зам даган ганц морьтой хүн тархи толгойгоо барилан гэлдрэн явна. Унаж яваа морь нь намрын сайхан цагийн адуу ч гэсэн эзнийхээ сайнд хэд хоног уяатай хоносон тул гэдэс нилээн татсан харагдана. Хэд хоног даалуу нүдэж хамаг байдгаа мөрийндөө хоёр үхэр алдаад, бэлчээр дээрээс нь ав гэж тооцоог бэлчээрээр нь хийчихдэг том амьтан болж нутгийн залууст ам гарсан нь Сугараас болж очих ёстой эзэндээ очсонгүй. Харин бүр байчихаад нөгөө хоёр залуугийн гарын шүүс болоод балардгийн даваан дээр айлын авгай хүүхдийн орилоон чарлаанаар арайхийж салаад бараг л уйлан алдан ам өчигөө өгчихөөд явж байгаа нь энэ. Өчигдөрийн уусанд архинд уу эсвэл саяын ганц хоёр ёрволтонд уу алин болох нь мэдэгдэхгүй тархи нь үе үе ангалзан, толгойгоо базлан явна. Сугарыг анх ирэхэд зарах хүнтэй болсондоо баярлаж байсан бол одоо түүнд Сугар гэж газрын гай, гар хөлийн тушаа гараад ирсэн мэт санагдана. Тэрээр энэ болсон явдалд Сугарыг буруутган яваа. Буруутгах ч бүр багадана. Тиймээс түүнд хорсож өш өвөрлөж, энэ зодуулж жанчуулсан хариугаа авах нь авна. Гэхдээ хэнээс хэрхэн яаж гэдгээ бодон гэлдрэнэ. Тэрээр хариугаа энэ нутгийн залуусаас биш өөрийн нутгийн дүүгээс авахаар тооцох нь энэ хүний чухам хэн болох нь харагдана.
Сугарыг ирээгүй байхад амар байж. Мишиг бол яахав хааяа нэг эмгэн шиг үглэхээс цаашгүй. Өөрийн гэсэн бодол байхгүй хүний ам яаж ангайна түүгээр л болно.Тэгж явахыг нь Дарьзав аль цагийн хийчихсэн хэрэг.
Мишиг Дарьзав хоёр отор тууварт сүүлийн хэдэн жил цугтаа гал болон яваа хоёр. Олон хүүхэдтэй, мал хуй тааруухантай Мишигийг үгнээс зөрж, гараас гаргахгүй болгосон гол шалтгаан нь ердөө л идэш хоолны хэдэн үхрийн наана цаадах ялгаа. Намар идэх ганц нэг бярууг нь нас бие гүйцсэн шар болгоод өгчихөөр дургүй хэн байхав дээ. Дуртайгаас гадна дуу нь цаашаа орчихдог нь жам. Мал мах тушаагаад жаал юмны зөрүү гарахаар нь авгай хүүхдүүдэд нь ганц нэг дээлийн өнгө илүүчилнэ. Тэгэхээр муу Мишиг байтугай тэднийхэн тэр чигээрээ ам нь хамхигдана. Тэгээд л Мишиг түүний үгнээс гарах нь битгий хэл юу ч хийж байсан нүдэн балай чихэн дүлий болчихсон хэрэг. Түүнд санаа зовох юмгүй.
Тэрээр цааш нь морио ч давиралгүйгээр бодолдоо дарагдан гэлдрэнэ. “Харин энэ муу нусгайг яах вэ? Эцэг нь Сахал Донров гэж эрийн хуйх байхын хувьд ч байсан. Би хүртэл цагтаа жийрхэж л явлаа. Хүүгий нь нааш явуулах сургаар гар хөлийн үзүүрт хэл үггүй зарагдах эргүү цагаан ирэх нь гэж бодсон чинь үгүй бололтой. Мишиг шиг ардаа гачлаагүй нь хэцүү юм даа. Яавал энэ цодгор хүүгийн цоровгор амыг цоровдож дарах вэ. Дээр бас л таньж мэдэхгүй эм тамгатай мал манайд нийлсэн байна гээд л Мишигт хэлээд байгаа сонсогдсон. Түүнээс болж надтай ч сөрөөд авна лээ. Бариад авбал барилцаад авах шинжтэй байдаг шүү. Шинжтэй ч юу байхав дээ. Эртээр бүр баллуулахаа шахсан. Яагаад ч гарыг тавиулж дийлэхгүй байдаг шүү. Ядаж байхад нус мус сугараад. Худлаа тасарсан болж л нэг юм аргалсан болсон. Биеэр бол ч би түүнийг барахгүй нь тодорхой. Муу ч үгүй өнгөрсөн наадмаар сумын начин болчихсон хүн” гэж бодсоноо бодолтойгоо зөрчилдөж “за тэр сумын начин ч яамай хэвтэнээ. Юун төлөө чамаас хэдэн оймс илүү элээсэн билээ санаа гэж нэг юм бий дээ хө” гэж бодож явтал тээр нэгэн зун Сахал Донровын хэлсэн нэг аархал санаанд бууж хөмхийгөө зууна.
Тэгэхэд Дарьзав дөнгөж цэргээс ирсэнийхээ дараахан нутаг нугаараа нугалаа нь арилаагүй шинэхэн дээлтэй амнаас нь архи, арми хоёр салаагүй амьтан давхиж яваад нөгөө айхтар Сахал Донров гээчтэй нэгэн айлд даалуу нүдэж суухад нь таарчихсан гэж байгаа. Цэргээс халагдсан хэрэндээ том амьтан байсан ч луугарууд нэг л тоож өгөхгүй оргиод байхад нь өөрийг дагаж явсан хэдэн нөхдөөсөө ичсэн үү эсвэл асман зан нь хөдөлсөн үү
- Ах хүү нар арав таван юманд л үзэж байгаа байлгүй. Аавын жаахан буян байгаа юмсан архинд баахан халсан дээр авчихгүй л биз дээ та нар гэж амаа олохгүй бурахад Донров түүний наана суугаа хүний мөрөн дээгүүр өнгийн баруун баганы дээх нь суугаа Дарьзаыг харсанаа
- Энэ чинь харин цэргээс ирсэн хүүхэд шиг дуугарч байх чинь ээ гэж догиож байгаа, доромжилж байгаа алин болох нь мэдэгдэхгүй хэлэхэд бусад нь мар мар хийлдэн инээлдэв. Тэгсэнээ Сахал Донров
- За хүү минь чи замаараа, би замаараа. Чи бид хоёрын тоглодог гэж юү байхав. Чамайг харахад чи бол одоохондоо ахтайгаа тоглох арай болоогүй байна за. Чи бол харваас нүд нь гүйлэгнэж, тулга тойрсон, бөгсөө ч олигтойхон арчиж чадахааргүй амьтан байж таараа. Бариад авахаар баас чацага болчихдог чам шиг юмнууд нарсаар дүүрэн л байгаа байх шүү. Айлын авгай хормойдож чадвал чадаад эс чадвал аяга айраг амруугаа эвтэйхэн хийчихээд явбал барав. Ер нь ч ах нар нь үүгээр жаахан зав муутайхан байна. Дүү хүүхдүүд замаа харж, чигээ барьж явсан нь дээр байх гээд яриа дууссаны тэмдэг болгож тоглоомруугаа анхаарлаа хандуулан
- Хульхин дээр цэцэг ургуулж
Хулгайчтай загас наадуулсан
Хаашаа янзын чавганц
Хайгаад олддоггүй хуньд вэ алив нааш нь аваад ир гэж хашгиран бандан алгадах нь тун ч сүртэй. Энэ зэргийн хүүхдүүдийг амаар хаазлаад гарахаа мэдэх эрэмбэ тэр хүнд байсан л байх л даа. Тэгэхэд хэлэх үгээ олж ядсан хэдэн хүүхэд ингэсгээд өнгөрсөн нь их юм гэсэн аятай л нудралцан байж гарсансан. Дарьзав гарч ирээд завьжаараа шүлсээ хаян
- Муусайн хөгшин төгцөгнүүд хэмээн уурлан уухчин зогсох нэн зохимж муутай. Гэтэл ард нь тэднийг шоолсон бололтой гэр дүүрэн паржигналдан инээлдэх сонсогдож билээ. Түүнээс хойш тэр Сахал Донров гэдэг хүнтэй дахиж таараагүй. Тэр хүнд сайн сайхан чанар байсан бол Дарьзав л лав мэдээгүй юм. Одоо Дарьзав тэр нэгэн учралыг дурсан санаж, тэрүүхэн жаахан эгдүүцлээ энэ хорь хүрээгүй хүүхдээрээ шахам байгаа залуутай ямар нэгэн байдлаар холбож өш болгон бодох ажээ.
Тууж яваа үхрээ мал маханд өгөх, тэрхэн үеийн бужигнаан дунд л урд хойно нь оруулж зун намаржин хэдэн үхэр дагаж, хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийсний ашгийг гаргадаг ухаантай. Гэтэл Сугар гэж учир мэдэхгүй улаан зээрд юм урдуур хойгуур нь ороолдоод хөлд тээглэх шинжтэй. Тэгэхээр ид ажил эхлэхээс өмнө л нэг тийш нь болгох хэрэгтэй. Өөрөө бол чадахгүй нь мэдээж. Чухам яаж хэнээр . . . “За энэ ч яахав учир нь олдоно биз. Харин учир нь олдтол Сугар хүүтэй уурлаж уцаарлаж хөндийрөх биш харин улам бүр наалдан саймширах хэрэгтэй” гэж бодож явсан түүний морь майхныхаа гадаа ирсэнийг нөгөө муу халтар жингэрийн шарвагналтаар л мэдэв. Түүний нүүр амны байж байгааг харсан Мишиг
- Наад нүүр амаа яачих нь энэ вэ? гэхэд
- Аа муусайн новшнуудтай алалцаад. Хоёр зэгийсэн юм үхрийн бэлчээр лүү давхиж яваа харагдсан миний дүүг шоглоогүй биз? гэж ихэд анхаарал тавьсан дүр үзүүлж асуухад “за чи л болоод одоо нэг их дүү мүү болчихож гэнэ” гэж болсон явдлыг Сугараас сонссон Мишиг
- Тэр зэргийн хоёр сүүтийсэн юм манай энийг яав л гэждээ гэхэд Дарьзав”Чи ч бас юүв дээ зүгээр” гэж бодох зуураа
- За за яагаа ч үгүй л бол болж. Ер нь мал хуйндаа мэдээтэй байхгүй бол болохгүй нь гэж зунжин санаагүйгээ санаж сүйд болов.
Намар оройхон үе үе хүйтэн бороо цутгаж зөвхөн тууварчид ч биш суурин айлууд хүртэл зутранги байдалтай байсан үесэн. Сугарын ээлжтэй нэг шөнө тэдний үхрээс нилээд хэдэн үхэр алга болчихлоо. Сугар маргаашнаас нь хайгаад олсонгүй. Үүндээ санаа зовон, сэтгэл түгшин байтал Дарьзав их л нийгүүлсэнгүй хандаж
- За яахав олдох биз. Олдохгүй байлаа гэхэд аргалж л таарна. Бүр болохгүй бол хэдэн малын л өртэй гарна биз. Харин чи битгий элдвийн буруу юм хийгээрэй гэж үл ойлгогдох юм ярих болов.
Мөндөрөөр шавхуурдсан хүйтэн бороотой бас нэг үдэш танихгүй эм тамгатай үхэр нийлчихсэн байхыг Сугар хараад Дарьзавт
- Энэ хэд манайхны үхэр бишээ гэтэл Дарьзав
- Аа мэдэхгүй борооноор л уруудаад нийлчихсэн юм байгаа биз. Ерөнхийд нь тусад нь харзнаж бай гээд давхиад явчихав. Гэтэл маргааш нь тэдний майханд тухайн орон нутгийн сэргийлэхийн хэлтэсийн ахлах дэслэгч, нөгөө нутгийн хоёр залуутай ороод ирэх нь тэр. Сугар шөнөжин бороонд нүдүүлээд өдөр нь нүдний хор гарган унтаж байсан тул мэдсэнгүй.
- Сугар гэж та юу? сэргийлэгчийг асуухад гайхаж хөшсөн Мишиг
- Үгүй ээ би биш энэ хүү гэтэл сэргийлэгч Сугарын хөлрүү өшиглөж сэрээгээд
- Алив та бос. Бидэнтэй хамт явнаа. Чоно борооноор гэгчээр яасан айхтар хулгайч вэ чи. Нутгийн улсын малыг хулгайлна гэнээ гэснээ
- Танайхны мал тэгээд энд байна уу? гэж тэр хоёроос асуутал
- Хагас хугас нь байх шиг л байна гэж өнөө хоёр жонгинов. Мишиг
- Энэ хүү ч авчраагүй л дээ. Шөнө борооноор . . .
- Бид мэдэж байна. Та их өмөөрөөд байх чинь хамтарсан юм биш биз. Хэлэх юм байгаа бол хэлэх газар нь хэлээрэй гэж сэргийлэгч түүнд сүртэй гэгч албархав. Мишиг ч сүнс гарчихав уу гэлтэй таг болж Сугар ч олон таван үг ч хэлж чадсангүй мэлэрч гайхсаар аймаг руу ачигдах нь тэр.
Сугар тууврын хэдэн малыг бужигнуулж гэнээ гэсэн цуу нутгаар нэг тарж, хөөрхий муу эх нь нус нулимстайгаа холилдсоор хотын ойролцоох аймаг руу явлаа. Ард нь
- За тэр эцэггүй хүүхдийн толгой томоо гэж мөн ч айхтар монш юм даа
- Эцэг нь гэж тийм юм байсан юм. Яахаараа ингэж үе удмаараа ийм заяанд төрдөг улс байнаа гэлцэж байхад арай тулхтай нэг нь
- Тэр хүү арай тэгээгүй баймаар юмаа. Хорь ч хүрээгүй нялхаараа амьтан шүү дээ.
- Харин тийм. Эцэг нь тийм л байгаа биз. Эцгийн явдал хүүд ямар хамаа байна.
- Эцэгтэйгээ хамт байж үзээгүй шахам амьтан гэлцэх нэгэн ч байж л байв.
Эх нь явсан юм учир нь олдох байгаа гэсэн боловч таних мэдэх хүн байхгүй хөөрхий эх яаж ч чадсангүй.
Ийнхүү Дарьзав тэр нутгийн залуустай үгсэн нийлж тухай аймгийн сэргийлэгчид ч идшийг нь дөхуулсэн байхаас сийхгүй. Муу Мишигийнхээ амыг өнгөрсөн хэдэн жилийн холион бантангаар таглаж, Сугарыг хөлөөсөө зайлуулж чадлаа. Уг нь тэр зүгээр л сум орон нутагтаа “энэ жаахан хүүхэд мал хуйнд тааруухан байна” гэдэг юмуу түүнийг буцаах арга олон байсан боловч нэгд Сугар өөрийнх нь хамаг муу муухайг мэдэх болсон, нөгөөтэйгүүр тэр нэгэн цагийн эцгийнх нь хэлсэн хэд гуравхан үгэнд хорсохдоо сэтгэлийн муйхар өсөөр хандан сарын дараа арван найм хүрэх хүүхдийг шоронгийн хаалга татуулах нь тэр.
Дарьзав мэдүүлэг өгөхдөө
- Сугарын ээлжин дээр үхэр алга болсон нь үнэн. Үүнийг хэн ч мэднэ. Өөрөө ч мэднэ. Харин ийм аргаар алдсан үхрээ олох гэж явна гэж бид яахан мэдэхэв. Нэг л хачин байгаад байхаар нь элдвийн юм битгий хийгээрэй гэж туувар ахалж байгаагийн хувьд хэлсэн л юмсан. Үг авдаггүй моньд юм. Уг нь гайгүй л хүүхэд шиг байсан мөн чиг айхтар санаатай хүүхэд юмдаа гэж мэдүүлсэнийг Дарьзаваас өөр хэн мэдэхэв дээ. Шүүх хурал дээр Сугар өөрийгөө өмгөөлөхдөө ч биш зүгээр л энэнд би буруу байхгүй гэсэн сэтгэлээр болсон явдлыг үнэнээр нь ярьсан боловч үгсэн нэгдсэн тэдний дунд ганцаардаад яаж ч чадаагүй юм. Хамгийн сайн мэдэх ёстой Мишиг хүртэл юу ч мэдэхээ байчихсан нь даана ч сонин. Шүүгч бүгд найрамдах уншиж, шунахайн сэдлээр хүний төчнөөн тооны мал хулгайлсан тул жирийн дэглэмтэй хорих ангид гурван жил хорих ял оноов гээд модон алхаараа тоншиход давхийн цочиж харагдав.
Тэрээр хий дэмий л хамгийн сүүлд машинд суухаасаа өмнө уйлж орилох ээждээ
- Ээжээ би яагаач үгүй шүү. Надад итгээрэй наадуул чинь намайг ингэчихлээ. Та биеэ бодож байгаарай гэж хэлж амжиж билээ. Энэ эх хувь заяаны хүйтэн салхинд хайрагдаж жиндэн ядарсан эх юм. Тэр уйлахаас өөрийг хийж чадсангүй.
Сүүлд нилээн тайвширсан хойноо Мишигийнд зориудаар нэг очиж буугаад түүний гөлөн гөлөн гэсэн аймхай хонин нүдийг хараад хүүгээ ийм юм хийгээгүй юм байна гэж итгэхдээ хүүдээ баярлах шиг болон олон таван үггүй тэднийхээс мордсон. Түүнд хүүгээ аав шигээ жинхэнэ буруу замаар яваа хүн болохвий гэж үнэн голоосоо гол нь горойж явсан нь жаахан онгойх шиг болж “за яахав гуравхан жил юм байна гайгүйхэн шиг гараад ирэх байгаа” гэж олон жилийн ялтай хүнийг хүлээж явсаны хувьд сэтгэлийн хатаар бодож үлдсэн юм. Нургайгийн хувьд хүүгийнх нь хувь заяа бүр цаашаа эргэчихээгүй юм байна гэсэн итгэл төрсөнд тэр баяртай яваа. Эх хүний сэтгэлээ гэж . . .
Энэ бүгдийгээ ярьсан Сугар бүтэн жил гаран сэтгэлдээ тээж явсан болгоноо ярьсандаа дотор нь жаахан тавирав уу гэлтэй нэг их санаа алдахыг харсан Шийрэв “ийм жааханаасаа гэхэд бас л их тэвчээр шүү” гэж санан бодлоо цааш нь үргэлжлүүлнэ.
“Олон жилтэй хулгарууд нээрээ Сахал Донров гэж сайн гар байсан гэж яриад байдаг шүү дээ. Ямар ч цоожтой сав түүнд онгорхой л гэдэгсэн. Чангад орлоо л гэдэг орой нь гараад явчихажээ л гэж сонсогддог байсан гэсэн. Тэгж гарч орсоор байгаад хүн алж хүрээ талаагүй хэрнээ дээд авчихсан сураг байдаг. Тэр хүн явж явж энэ хүүгийн аав болох нээ дээ. За гэхдээ эцгийнх нь тухай өөрт хэлээд юүхэв. Хүүхэд эвдрэхдээ амархан. Яаж ийж байгаад л эвдрүүлчихгүй байж байгаад гаргачих юмсан” хэмээн бодох нь улам ихсэв. Тэрээр өөрийн насны аагаар л аливаад хаширлан хандахын зэрэгцээ залуучуудыг өөрийнхөө хэдэн хүүхэдтэй адилтган хар ертөнцөөс харамлах ажээ.
Нэгэн өдөр уулнаас буусан тэдний гал оройн тооны дараа бүгд хуарандаа байж. Нааран дээрээ дээшээ харж, гараа салаавчлан дагзандаа аван хэвтсэн Сугар санаандгүй
- Одоо ч гарах дөхөж байна даа. Хурдхан шиг л нутагтаа очих юмсан гэхэд нөгөө талын эгнээ наарнаас
- Эндээс гарах ч тийм санаан зоргын эд биш байхаа гэтэл гэнэт гэдэн нь хөдөлсөн Сугар
- Гарахгүй тэгээд яадгийн болж байна гэж нилээн ширүүхэн дуугарсан нь өөрийнх нь хүслийг тасалсан тэр дуунд зэвүүцэн бухимдсаных. Нөгөө талаар Сугар энд ирээд бараг гурван жил болох гэж байлаа. Ял гэдэг хугацаатай тул өдөр хоногоор хорогдож байсан үе. Тэрэндээ ч жаахан эрдсэн байж болох.
Угаас энэ нарсанд чөтгөр шиг санаатай нэгэн бас л байх л даа. Зарим нэг нь гарах гэж баярлаж байхад зарим нэг нь яавал түүнийг гаргахгүй байхав гэж бодол болон байх жишээтэй. Зарим нь бүүр гарсан нэгнийгээ засаг цагаан хэмээх хоолныхоо цагаан тавгаар даллан дуудах үйлдэл хийх нь чухам юутай ч зүйрлэмээр юм дээ. Гэтэл тэр нэгэн орой Сугарын хэлсэн үг хэн нэгэнд таалагдаагүй бололтой. Гарах дөхсөн хүн улам бүр дуугай болж, элдэв юманд орооцолдохгүй байхыг хичээдэг ажээ. Яг ийм үед Шийрэв Сугарт анхааруулан сануулж хараагаа салгахгүй байхыг хичээх болов.
Үргэлжлэл бий . . .