Нэрэлхэлгүйгээр - 2

Ичдэг ч арга байдагүй ээ хэ хэ

Авъяасаараа садансах буюу хувь заяагаараа хэлхэгдэх нь.
(Өмнөтгөл)
Өнгөрсөн зууны 50-иад оны сүүл, 60-аад оны эхээр нэгэн бэсрэг өгүүллэг хэвлэгдэж уншигч олны оюун ухааныг эзэмдэн түрхрүүлсэн байдаг.
Чухам энэ өгүүллэгээс монголын утга зохиолын анхаарал татахуйц шинэхэн түүх эхэлсэн юм болов уу гэж би бодож явдаг юм. Зохиолчийг уншигчидтай уулзах бүр
- Нөгөө хоёр залуу яасан бол? гэдэг асуулт байнга гардаг. Тэр бүрийд зохиолч
- Би ч сайн мэдэхгүй байна гэж хариулсан байдаг. Энэ өгүүллэгийн нэрийг “Хулан бид хоёр” гэдэг. Зохиогчийг нь Сэнгийн Эрдэнэ гэдгийг бид өнөөдөр хэн хүнгүй мэднэ.
Тухайн үед монголын утга зохиол гэдэг хүүхэд шиг хөлд орох гэж явсан шиг бодогддог юм. Өвөр монгол, Буриад, Халимаг, Тува утга зохиолыг оруулан монгол үндэстний утга зохиол гэж ярьвал их л том юм яригдах нь дамжиггүй. Харин Эрдэнэ баавайн тэр өгүүллэг хэвлэгдэн байх тэр цаг үед огт өөр ухагдахуун ноёрхож, огт өөр зүйлийн тухай бид ярих зайлшгүй шаардлагатай байсан бөгөөд яг тэр зүйлийг нь гаргаад ирэнгүүт хүмүүсийн сэтгэл тэгтлээ хөдөлсөн хэрэг.
Түүнээс хойш монголын утга зохиол, хэн нэгэн айлын хаяа бараадаагүй, цэвэр өөрийнхөөрөө яваа. Монгол хүнийг гаргаж ирэх, чухам тэр хүний энгүүн амьдралын тухай ярих болсон бөгөөд хэдийгээр цагийн эрх, намын бодлогоор ямар нэг Алёшагийн ч юм уу, Иваны тухай ярьж бичиж байсан боловч цаг ямагт ямар нэгэн Дорж Дулмаа хоёр маань л гол дүр нь байж, бид ч тэгэх л ёстой мэт хүлээн авч сурсан билээ.
Үндсэн хуулийн дагуу биеэр эдлэх эрх чөлөө тусгаар тогтнолоос гадна оюун сэтгэхүйн хувьд хэнээс ч хараат биш байхын ид хав, жаргал цэнгэлийг бид ийнхүү монголынхоо утга зохиолоос хүртэж, хүрээлэн буй ахан дүүсээ араасаа дагуулах хэмжээнд хүрч чадсан юм. Эргэж буцашгүй энэ урсгалд монголын сэхээтний тэргүүн хэсэг нь нэгдэж энэ зорилгын төлөө ухамсарт амьдралаа зориулдаг бичигдээгүй хууль буй. Өнөөдөр таны ууган хуудсыг нь дэлгэж буй энэ номыг зохиогч ч мөн л энэ замд эргэлтгүй орохоор шийдсэнээ энэхүү номоороо зарлаж буй юм.
Зохиогчийн “Сэмэр үл барагдана” нэртэй анхны ном хэвлэгдээд удаагүй атлаа уншигчдын сэтгэл зүрхийг дулаацуулсан илч нь ихэд хурдацтай нэмэгдэж буйг Даяармонгол сайтаас бэлээхэн харж болно. Бум-Эрдэнэ маань утга зохиолын замд орохын тулд ихэд олон жил бодож боловсруулж, өөрийгөө бэлдсэн юм болов уу гэсэн бодол анхны өгүүллэгийг нь уншихад надад төрсөн юм. Туужийг нь уншсаны дараа энэ бодол улам лавширч байна.
Манай утга зохиол хөгжлийнхөө явцад нийгмийнхээ “хатгааг” даган “ханиалгаж” эхэлсэн түүхтэй. Эрдэнэ баавайн “Хулан бид хоёр” өгүүллэгт хорь гаран насны салхи шиг бүсгүй Хулан, түүний нөхөр догшин ширүүн Цамба, энэ хоёрыг аргадан дагаж яваа 17-той хөвгүүн гурав гардаг. Өнгөрсөн зууны 50-иад оны манай сэтгэхүй дурайтал харагдаж байгаа нь энэ. Улмаар коммунизм руу лавширахын хэрээр хүмүүсийн сэтгэхүй дэхь 17-той хүүгийн сэтгэл бүдгэрч, уур уцаартай догшин Цамба, цэвэр гоолиг Хулан биш, цагийн яас даган аальгүйтсэн тогтворгүй Хулан бий болсон. Энэ хоёр дүр хөгжсөөр 2000 он болоход архичин зэрлэг догшин Цамбууд, яадгаа алдсан завхай зайдан Хулангууд монголын утга зохиолд могойн чуулган шиг шоволзож, хүйтэн зэврүүн дүр, хэлээ арвагнуулан дотор зарсхийм гарч ирэх болсон. Өөрөөр хэлвэл ёс суртахуун, гоо зүйн огт өөр эрэлхийлэл, шийдэмгий өөрчлөлт монголын утга зохиолд эрүүл агаар шиг хэрэгтэй болж эхэлсэн гэсэн үг. Тэгсэн ч тийм өөрчлөлт гарахгүй байв. Буурь суурьтай ахмад зохиолчид маань хүртэл хормой хотны ягир шагир зохиолууд бичиж, залуучууд нь үүнээс илүү эрээ цээргүй бичвэл зохиолч гэгдэн мандаж эхлэнэ гэж ойлгоцгоож байх шиг аашилж байсан билээ. Гэтэл “Сэмэрч үл барагдана” гарав. Уншаад үзвэл 17-той Сампилийн нүд харагдах шиг болсон юм. Энэ нүд өнөөдөр туужуудын эн суучихаад тань руу харж байна. “Монгол хүмүүс бид чинь нэг иймэрхүү билүү, аль эсвэл ийм байл уу” гэж бодогдуулж байсан юм. Түүний Америкт зорчсон Жийжээг уншаад “ойрд ингэж инээл үү” гэж бодон бодон инээснээ, Хувь заяаны хэлхээг туужийг уншаад
- Энэ чинь Цэнджавын тухай ном юм биш үү? гэж бодож, чухам яагаад түүнийг дэлгэцийн туслах дүр шиг үе үе оруулж гаргаад байна гэж зохиогчоос нэхэн сууснаа эргэн санахад “Би ерөөсөө л өөрийгөө эл туужуудаас олж хараад байгаа юм биш үү” гэсэн бодол эрхгүй төрнө.
Гэхдээ өнөөдөр энэ хорвоо дээр мэдэрч хүн хард үзэгдэж байгаа “би”-гээ бус, харин бодитоор харагдаж байх ёстой атлаа харагдахгүй болчихоод байгаа өөрийгөө олж хараад байх шиг санагдана. Уран зохиол хэмээгчийн ид чадал чухам үүнд л оршиж, зохиолчийн авъяасыг тунхаглан зарлаж байдаг билээ.
Бум-Эрдэнэ хэмээгч энэ зохиогчийн туужуудыг уншаад би ингэж л бодож сууна. Тэр уншигчаа чөтгөр шуламаар айлгаж, нүцгэн шалдан баатруудаар ичээж, лус савдагаар лүндэгнэн мухар сүсэгт автуулж, элдэв осол аваариар хиртхийлгэж, хутга шөвөг буу шийдэм агсуулж, хулгай дээрэм хийлгэн цочоосонгүй. Харин ч эгэл боргил нь байтугай эвдрэхийн дээдээр эвдэрсэн хүн ч дахин эвдэрчихээд гарч ирдэг, догшин ширүүн хууль ноёрхож байдаг газарт ч хүн чанарын “арал хойг” оршиж л байдгийг чухам эвдрээгүй хүний ноён нуруугаар өгүүлж чадаж байна. Яриад байвал ярих зүйл маань дуусахгүй. Муу зохиол нэг л жимээр гүйгээд байдаг бол сайн бүтээл олон замын бэлчир шиг л байдаг. Тэгэхээр түүний тухай олон санаа, олон өгүүлэмж гарч, оршил үг биш бас нэг зохиол бичүүлчихэж чадах шидтэй. Тийм бүтээл л би уншлаа. Одоо та уншина. Уншаад энэ хүн цаашид юу бичих бол гэж бодох нь дамжиггүй. Түүнийг харин хамтдаа хүлээе.
“Хулан бид хоёр” өгүүллэг хэвлэгдэж олныг шуугиулан, ухуулгын аман өгүүлэмж шинжтэй байсан манай утга зохиолыг шинэ шатанд гаргаж байхад би төрөөгүй байлаа. Харин “Хувь заяаны хэлхээ” хэвлэгдэн, элдэв шалдавын дүр зураг холилдон бантагнасан манай өнөөдрийн утга зохиолыг хүн чанараар “хувцаслаж” эхлэхэд би бууралтчихсан өвгөрөх тал руугаа гишгэж явна. Энэ хоёрын хооронд мөн ч их юм багтаж байгаа боловч би ганцхан зүйлийг худгаас ховоо татах адил гаргаж ирмээр санагдлаа.
Энэ бол авъяас гэдэг үг, ухагдхуун юм. Эрдэнэ баавай, ........ хоёр маргашгүй авъяастнууд бас “төрөл садан” ажээ.

Зохиолч Доржзовдын Энхболд. 01,06,2008. Чикаго хот.

Хавтасны зургийг манай блог анд шог зохиолч, зураач А.Амарсайхан зурсан болно