Ганц бүгээн адуу (Өгүүллэг)

Гарамжав нуурын эрэг дээрх сүүлд авчирч тавьсан болов уу гэмээр тэгшилж зассан хар хадан дээр тэртээ зүүнтэйгээс нуурын мандал дээгүүр цухуйх нарыг ажин сууна. “Их ус юмаа. Үнэхээр том нуур юм” гэж тэрээр шагширан бодлорно. Үнэндээ бол нуур гээд байгаа болохоос Гарамжав шиг усгүй газрын хүнд бол далай л гэсэн үг юм даа.
Юунд ч юм сэгэлзээд үүр хаяарахын алдаад нойр нь бүрэн сэргэчихлээ. Өнөөдөр амралтын өдөр нэг сайн унтаад авах гэсэн түүний хүсэл талаар өнгөрөв. Цонхоор гийх үүрийн саарал гэгээ тэрүүхэн үедээ бүүдийх авч хором мөч өнгөрөх тутамд ялан дийлэхийн ид хав шингэж, улам бүр тамиржин туяарна.
Гарамжав хүүхэд ахуй цагтаа яг л ийм зуны өглөө мөн ч олон удаа эртлэн босож, хөхүүртэй айрагнаас хуланд хийн, хөх тосыг нь үлээсэн болж хэд залгилаад адуундаа морддогсон. Түүнийгээ санасан уу эсвэл бүгчим хоносноос болсон уу тэрээр ухасхийн босож, хөргөгчнөөс хүйтэн ус гарган хоёр завжаараа сагартал залгиллаа. Тэгснээ хувцсаа өмсөн гарч ямар ч эргэлзээгүйгээр тэргээ асаан нуурын хөвөө рүү давхиж ирсэн нь энэ. Сүүлийн үед юм л бол энд ирж үүнээс цааш явах газаргүй болсон мэт зүүн зүгийг ширтэн зогсох болчихоод байгаа юм.
Тоо тоймшгүй олон машин уралдан давхих өргөн хар зам нуурын хөвөөг эмжээрлэн эцэс төгсгөлгүй мэт алсрах бөгөөд яг энэ замаас баруун тийш олон олон өндөр барилгууд шил шилээ харан ярайсан их хот нүүгэлтэнэ. Өндөр өндөр байшингийн түг түмэн цонхнууд нуурын цаанаас мандах нарны туяаг гялтгануулан гялалзах агаад зарим нэг намхавтар байшингууд тэдний сүрэнд дарагдан, цонхнууд нь хэзээ ч нар үзэхгүйгээр сүүмийцгээнэ. Сая сая хүмүүс багтаж ядан чихцэлдэх энэ буурал хот олон зуун жилийн уртад өглөө болгоныг ингэж л угтаа болов уу гэмээр цаанаа нэг тоомсоргүйхэн бас ихэмсэгдүүхэн. Энд хөл хөдөлгөөн тасрана гэж үгүй. Үүрээ сандчуулсан шоргоолж мэт оволзох нь их хотын ердийн шинж.
Харин замын зүүн тал буюу нуурын эргийн булан тохойгоор зориуд тохижуулсан наран шарлагын газруудад ёстой ойр хавьд хот тосгон байхгүй мэт нам гүмхэн. Гэхдээ хүмүүс мэр сэрхэн ирсээр төдхөн дүүрэх болно гэдгийг Гарамжав андахгүй. Тэртээ дээгүүр цахлай шувуу гааг, гааг дуугаран эргэлдэнэ. Бодвол хоол л эргүүлж яваа болов уу гэмээр тэдгээр шувуу Гарамжавд танил бишийн адил дуугарах дуу нь хүртэл сэтгэлээс хол, аргагүй л гадаад шувуу.
Нуурын мандал дээгүүр нүд гүйлгэн тэртээ алсыг ширтэх үед нүдний хараа цуцах шиг болоход, энд ирж амьдарсан хэдэн жилд ингэж алсыг ширтээгүй мэт санагдана. Хот суурин газрын амьдрал гэдэг аргагүй л богино зайнд хурдан хөдөлж амьдардаг сонин хэмнэлтэй юм даа.
Тэгтэл нуурын өөр нэг тохойд эгнүүлэн тавьсан завины зогсоолоос нэг жижиг цагаан завь гарч, усны мандалаар хурдлан давхилаа. Бодвол өнөө өглөөний хамгийн анхны түрээслэгч бололтой. Гарамжав түүнийг ажиглан, хүссэн хүсээгүй харц дагуулан сууна. Цагаан завь араасаа хөөс сахарсан усан зам татуулан горьтоглон тойрч давхих нь эхийгээ тойрон чавхдах нялх унага мэт эрх дураараа. Аливаа юм эрх дураараа байх тусам жаргалтай харагдах ажээ. Завь яван явсаар хэтэрч болохгүй хязгаарын тэмдэг болох хөвөгч хүрээрүү хурдаа хасан аажуухан дөхснөө цаашаагаа явж болохгүйд харамсан нэг их санаа алдах мэт огцом хаазаа нэмэн буцан чавхдав. Тиймээ, тэр завь тэрнээс цааш явж болохгүй. Яг энэ агшин нь Гарамжавтай ямар нэгэн сэжмээр төстэй ч юм шиг. Гарамжав ч гэсэн энэ нуурыг гатлан тэртээ тэнгэрийн хаяанаас мандах наран зүг явах хүсэл туйлын их бий. Гэвч чадахгүй л байна. Хүсэхгүйдээ ч биш. Хүсэхийн дээдээр хүсэж байгаа. Харин болохгүй дээ байна уу, эсвэл боломжгүй дээ байна уу? Чухам яагаад юм бол? . . .
Гарамжавт тэртээ багын явдал санаанд бууна. Тэдний өвөөг нутаг нугынхан нь Бараан Лувсан гэнэ. “Барааных тэнд зусаж байгаа, Барааны адуу хурд сайтай” гэж нутгийн түмэн ам дамжин ярьдагсан. Шингэн шар царайтай Лувсанг яагаад Бараан гэх болов гэхээр тэднийх бараан голдуу адуутай. Бараан, бараандаа хар голтой улаан хээр зүсмийн адуу зонхилно. Тэгээд өнгө дагаад хар, халтар, хүрэн, зээрд гээд үргэлжлэнэ. Цагаан, бор зүсмийн адуу бүр байхгүй. Харин хул, шарга зүсмийн адуу ганц нэгээс хэтрэхгүй. Тиймээс Бараан Лувсан хэмээн нэрийднэ.
Тэр жил Гарамжав, Их Тожилын өвөр хөндийд зусаж байсан өвөөгийндөө өнжих болов. Энэ хөндий урд нь их намгархаг чийглэг хөндий байснаа сүүлийн жилүүдэд эрс хуурайшин энд тэндгүй цахилдаг арзайж, хужир цайрсан хөндий болсон байв. Зуны өдрийн халууны эрч нугарч, их үдийн нар баруунаа хэлбийж Гарамжав хүү гэрийн сүүдэр бараадан гүү, саамны хооронд нойрмоглон нозоорч суутал өвөө нь үндсэн ажил болох нүд дурангаа нийлүүлэн сууснаа гэнэтхэн харсан зүйлээсээ цочих аятай
- Хүүе! Энэ чинь, юун ганц адуу гараад ирдэг билээ? гэж амандаа шивнэн асууж, улам лавшруулан дурандав. Гарамжав өвөөгийнхөө дурандаж буй зүг харвал тэндний зүүнтээх Үзүүр толгойн ёроолоор ганц бор морь торолзтол ергүүлсээр гарч ирээд ийш тийш хэсэг хараачлан зогссоноо, хэзээ язааны мэддэг юм шиг бөөн цахилдаг дундуур худаг чиглэн шогшив. Тэгтэл өвөө нь
- Эвий, эвий хатаж үхэх гэж яваагаас зайлахгүй. Гарамжаав, хүү минь яваарай. Очиж сархинагий нь дэвтээгээрэй гэх дуунаар уйдаж суусан Гарамжав ашгүй хийх юмтай болсондоо баясан ухасхийн уяа руу гүйхэд
- Зөөлөн очоорой чи. Айж эмээж яваа амьтныг үргээчихэв зэ гэж захих зандрахын хооронд хэлэв.
Ганц морь услахын төлөө ингэж их чухалчилахыг Гарамжав гайхсан хэдий ч ойлгосонгүй. Түүнийг худаг дээр ирэхэд бор морь үргэх аястай жаахан цаашлавч тэгтлээ хол шогшоод явчихсангүй. Усны үнэр авснаа мэдэгдэх гэсэн мэт эргэн эргэн сортолзоно. Эхний ховоогоо татан юүлэхэд өдрийн наранд хатаж аргасан модон онгоцны ёроолоор хүйтэн ус, хар зураа татуулсаар ууртай ч юм шиг урсав. Тэрүүхэн агшинд норж буй онгоцноос чийгний ууршмал үнэр ханхлана. Төдөлгүй онгоц дүүрэн ус цэвхэлзэж, онгоцны ангархай цоорхойгоор савиран шоржигнох нь сонсогдоно. Бор морь хэдий ам нь цангасан хэдий ч Гарамжаваас үргээд орйтож чадахгүй байгааг анзаарч унаж ирсэн хүрэн морио амгайвчлан услав. Тэгтэл бор морь хамраа дуугарган хулмалзан, хулмалзсаар хүрэн морины цаагуур тойрон онгоцтой уснаас шимлээ. Бор морины суга цавь, хоолой хэнхдэгний нугалаа, чихний уг гээд нимгэн арьстай хэсэг хөлөрсөн харагдана. Ташаан толгой нь товойн, сүвээний нь хэдэн хавирга эрийж, гэдэс нилээн татсан бор морь хөх махаа бөнжмгнөтөл чичигнүүлэн, бүрээлэн сарталзах хамрынхаа нүхээр ус гартал уув. Түүний хэнхдэг цээж, гуя хаа гээд энд тэндгүй шавар шавхай наалдан хатсныг харахад хол газар тууштай явсан нь илт. Гарамжав энэ бүгдийг харан “Энэ яачихсан морь юм болдоо. Манай ороо хар шиг бас уурга барьсан хүн үзэж чаддаггүй уур барсан морь юм болов уу” гэж бодож суутал ард нь гэнэт өвөөгийнх нь дуу гарч
- Эвий эвий гэхэд хүү морь хоёр бондгос хийтэл цочив. Өвөө нь анзаарсан шинжгүй
- Хаанаас гүйж яваа юм болдоо. Харахад залуу л адуу харагдах юм. Шандастай л аргамаг юм даа. Миний хүү шавайг нь ханатал услаарай. Огцом үргээж айлгаж болохгүй шүү. Тэгвэл хүн бараадаж унд залгахаа байчихна. Хөөрхий минь хаа хүртэл ч явах гэж байгаа юм билээ гэж ихэд хайрласан өнгөөр хэлэхэд
- Өвөө, энэ яасан морь юм бэ? Манай хар морь шиг ороо юм болов уу?
- Үгүй дээ хүү минь. Энэ гүйж яваа адуу байна.
- Гүйнэ гэж яадаг юм?
- Гүйнэ гэж үү? Хаа нэг харийн нутагт очоод, тэндээ идээшиж дасахгүй төрж өссөн нутгаадаа явахыг хэлдэг юм. Ийм гүймэл адуу тийм ч олон байдаггүй юм. Сайн адууны л шинж дээ хүү минь.
- Яагаад өөр нутагт очих гэж?
- Яахав дээ хүү минь. Алдуул зуугуул юманд хөөгдсөн байж болно. Эсвэл арилжаа наймаа, авцаа өгцөөнд ч явсан байж болно. Амьдралд ер нь юу эс тохиолдохов. Хүн ч гэсэн өөрцгүй шүү дээ гээд баруун тийш наран доогуур саравчлан харах зуураа
- За хүү минь, гүүнд гарах цаг болж байгаа юм шиг байна, шалавлаарай гэлээ. Баруунтайгаас манай адуу гүүн зэлрүү цувж байв. Адууны хөлөөр өвс ногооны тоос пургиж, ялаа шумуул бужигналдах нь нарны туяанд тоосрон харагдана. Төдөлгүй бор морь ханав бололтой худгийн хажууханд хэд сайн хөрвөөж аваад нуруундаа наалдсан өвс шороог унагаах гэсэн шиг толгойноосоо авхуулаад бүхий л биеэ сэгсрэн шилгээв. Тэгснээ амаа яайжийлган эвшээх ая үзүүлж хоёр гурав тургиад сая нэг бие нь амрав гэлтэй болоод баруун тийш алхлаа. Тэгэхэд өвөө нь
- За тэр, энэ морь чамд баярлаж байна. Адуу баярлахаараа эвшээдэг юм гэж сэтгэл нь ханасан байртай хэллээ. Бор морь алхалж байснаа шогшиж эхлэв. Өөдөөс нь ирж яваа манай адууг жаахан захалсхийгээд ер юманд сатаарах шинжгүй наран сөргөө ергөж одов.
- Ай даа, мөн ч сайхан амьтан юм даа гэж хэлээд өвөөгөө нэг их шүүрс алдахад нь эргэн харвал онигор хоёр нүдэнд нь нулимс цийлэлзэн байхыг үзээд ихэд гайхаж билээ. Өвөөгөө уйлж байхыг тэр өмнө нь харж байгаагүй. Гарамжавыг унага татаж дуусахад ч гэсэн өвөө гав ганцаараа худаг дээр их л удаан суусан юмдаг. Яагаадыг бүү мэд.
Өвөө минь “Энэ залуухан адуу байна” гэсэн санагдана. Одоо бодоход бага адуу гэхэд түүнд яасан ч их зориг зүрх, нутгаа гэсэн тэмүүлэл байдаг юм. Нутагт нь ган гачиг, бороо шороо, чоно нохой гээд юу ч хүлээж байж болно шүү дээ. Тэгэхэд ямар ч байлаа гэсэн нутгаа усаа гэж тэмүүлсэн тэр ганц аминд ямар их утга уянга оршино вэ. Өвөөгийн минь уйлж суудаг аргагүй байжээ. Гэтэл би тийм ч залуу хүн биш шүү дээ. Миний нас бол юмыг ухаарч, учрыг тунгаах нас. Гэвч би энэ харь оронд суусаар . . .
Тэр олон бараан адууг сөргөн, шингэж буй нарны шургачиж туссан зөөлөн шаргал туяаг өшигчиж одсон ганц бүгээн адуу Гарамжавын сэтгэлийн чагтаганаас татсаар байх ажээ.
Гэнэтхэн сүр сархийх чимээ гарч, нүдний өмнүүр орог цагаан шувуу түүний бодлыг сарниаж нисэх нь өнөөх гадаад шувуу . . .