Ааваа - 4

Аав маань хүүдээ ойрд ирсэнгүй. Бүр зүүднээсээ гуйгаад ч байдаггүй шүү. Аятайхан л яваа юм болов уу даа...

Миний аав 1967 онд буюу намайг төрдөг жил их сургуулийг төгсөж Сэлэнгэ аймгийн шүдэнзний үйлдвэрт эдийн засагчаар томилогдож очсон байдаг. Яг тэр 60,70-аад оны залуусын нэгэн адил утга зохиолыг шимтэн уншдаг, уран зохиолын фронтод зүтгэгчдийг туйлаас хүндэлдэг, тэднийг биширдэг нэгэн байв.
Ном унших дур сонирхол нь аажимдаа монголын уран зохиолоос хальж, улам бүр цаашилахад тухайн үеийн ганц гарц болсон орос хэлийг гэрээр сурахад хүргэсэн байдаг.
“Нэг л мэдэхэд аав нь орос номыг монгол ном шиг л уншдаг болсон байсан” гэж намайг 5-р ангид байхад ярьж билээ. Тэр жил манай ангид орос хэл зааж эхэлсэн болохоор аавынхаа маш хатуу хэллэгтэй болохыг анзаарч байсан юм. Хожимоо унших судлах сонирхол нь дорно дахин руу шилжиж бас л өөрөө оролдон байж уйгаржин монгол бичгээ сураад (аавын өсөж торнисон тэр он жилүүд уйгаржин бичгийг заагаагүй завсрын үе таарсан байдаг) Гулирансын “Үүлэн зардасыг” крилл монгол руу хөрвүүлсэн юм. Энэ бол хэрийн хүн хийхээр ажил биш л дээ.
Аав маань номонд хайртай нэгэн байв. Ямар ч навсархай номыг хавтаслана, наана, хадна, үднэ. Тэтгэвэрт гарахынхаа урд жил ХХҮЯ-ны архивт ажилласан юм. Тэгэхдээ илүү гарсан хаягдал хатуу бор картон цаасыг “хулгайлсан” гэж байгаа. Яаж байгаа юм бэ гэж намайг асуухад “Яадгийн” гэсэн ганцхан үг хариулсан юм.
Төдөлгүй тийм бор хавтастай номнууд манайд борооны дараах мөөг шиг гарч ирсэн. Бодвол тэр “хулгайны” л үр дүн байх.
Аав биднийг номонд дуртай болгох гэж хэрээрээ нөлөөлдөг байсан. Нөлөөлөх гэдэг нь аав бидэнд уурлах нь битгий хэл муухай ч харж байгаагүй хүн. Тиймээс биднийг аливаад шахдаггүй байлаа. Зүгээр л, юухан хээхэн хийх зуураа зүсэн бүрийн номыг нүдэнд харагдтал ярьдаг байв. Их гэр амьтай байсан юм байхаа даа. Юм л бол гэртээ хоол хийж, юм угааж эсвэл ном уншиж сууна. Тэр үед угаалгын машин ч гэж байсангүй. Учиргүй ухаалаг хүү ч байгаагүй байж.
Шадар гурван цэрэг, Шерлок Холмс, Жонон гуйлгачин хоёр гэх мэтчилэн яриад барагдахгүй. Эрэлхэг цэрэг Швейкийг ярих гэж өөрөө инээсээр байгаад таарах. Тэгэх тусам бидэнд улам их унших дур төрөх. Гэхдээ миний хамгийн бага дүүгээс бусад нь аавын хүссэн шиг ном уншигч болоогүй юм. Харин манай бага дүү гэж орныхоо өмнө ном хураасан хүн болсон юмдаг. Одоо ч тэр хэвээрээ.
Аав маань уншиж судалсан нь их байсан болоод тэр үү хааяа нэг бичсэн шүлэг, өгүүллэгийг уншихаар үг нь цэгцтэй бас их оночтой байгаа санагддаг. (Би дүгнэж хэрхэн зүрхлэх)
Миний номын анд Б.Номинчимэд аавыг сайн танина. “Өвгөн дажгүй биз” гээд гүйж явах. Тэр хоёр нийлэхээрээ ном их ярина. Номин анд аавын “Нууц товчооны адуу” хэмээх найраглалыг МонЦаМэ-гийн мэдээ сонины 2011.4.22-ны дугаарт эхний 9-н бадгийг хэвлүүлж өгөв. (Сонин зай багатай учраас)

Аав маань мөн ч их баярласан даа. Тэр хавар бол аав шөнөдөө ёолж, өдөртөө бидэнд зовиургүй мэт харагдах гэж хичээдэг байсан үе. (Босож ч чадахгүй, хэвтэж ч чадахгүй зөвхөн нэг л хэлбэрээр суудаг байсан үе. Нойр булчирхайн хорт хавдараас болж бүх л эрхтэн, яс нь хүртэл хавдарт идэгдсэн тул мэдрэлийн судалуудад нөлөөлөөд хөдөлж чадахгүй болсон юм. Тэр хавар миний төрсөн ээж ирж, хойд ээжийн хамт 45 хоног тасралтгүй хоёр талд нь бөмбөгнөсөөр аавыг эцсийн замд нь үдсэн. Бусад хүн гайхаж магадгүй л дээ. Гэхдээ тэр үед манай гэр бүлд алдаа онооны дэнс нэгэн мөчлүүрт тэнцэж, гэм зэм, гэмшил цагаатгалын учиг гэгээ татуулах шиг санагдсан. Одоо хоёр ээж минь бие биенээ үе үехэн үгүйлдэг, хааяахан учирвал халуун цай хувааж уудаг хоёр. Хүний орчлонд уучилж өршөөхийн ариуныг үүнээс өөрөөр бидэнд яаж ойлгуулах билээ дээ. За за хадуурах гэж байна. Уг нь би зөвхөн аавынхаа уран зохиол талын дурсамж өгүүлэх гэсэн юм )
Дараа нь Галаарид анд маань тэр сонингийн хуудсыг барьж аавынд ирээд (миний эзгүйд) “Таны энэ найраглалыг уншлаа. Үнэхээр сайхан найраглал байна. Монголын нууц товчоог гадаад дотоодын олон хүн ухаж хоолоо олж иддэг. Гэхдээ тань шиг энэ өнцгөөс нь харсан нэг ч хүнийг би мэдэхгүй. Би үүнийг чинь өөрийн эрхлэн гаргадаг “Гэрэлт цалиг” сэтгүүлд хэвлэмээр байна. Та зөвшөөрөх үү? гэж ирсэн байдаг. Аав хачин их баярлаж. Тэгээд Галаа урамшуулал болгон хэсэг мөнгө өгсөнийг аав амьдралынхаа сүүлийн өдрүүдэд ирсэн хүн (үнэндээ бол салах ёс хийхээр) болгонд ярьж суусансан. (Галааг ирснээс хойш яг тав хоногийн дараа аав маань энэ хорвоог орхисон. Энэ нь 2011.5.11 байв)
Нас барснаас нь хойш Галаагийн “Гэрэлт цалиг” сэтгүүлд аавын маань “Нууц товчооны адуунаас” гадна хэд хэдэн өгүүллэг гарсан.

Энэ бол миний андын аавд минь босгосон гэрэлт хөшөө болно.

“Цог” сэтгүүлийг эрхлэн гаргадаг Арлааны Эрдэнэ-Очир анд маань (Энэ үед Эрдэн-Очир бид хоёр ичнээ танил байв) “Нууц товчооны адуу” найраглалыг, “Зээргэнэтийн гол” гэж хачин сайхан өгүүллэгийн мөн тэр ондоо “Цог” сэтгүүлд хэвлэн гаргаж байв.
Тэгсэн Эрдэнэ-Очир саяхан нэг над руу залгаад “Хүүе, аавын чинь нэг өгүүллэг босон суун бодогдоод болдоггүй. Над руу нэг шидээч” гэж байна. Ямар? гэсэн чинь “Үхрийн хавирга гэж байна” Тэгээд энэ оны эхний дугаартаа багтаан “Үхрийн хугархай хавирга” гэдэг өгүүллэгийг хэвлүүлсэн.

Одоо орчлонд байхгүй болсон ч гэсэн үр хүүхдээс нь нэхэж байгаад хэвлүүлж өгсөн Эрдэнэ-Очирын энэ сэтгэлийг би юутай ч харьцуулж үл чадна. Аавын минь байхгүй ч уран бүтээл нь хүмүүст мэр сэрхэн уншигдаж байгаад би баярлахгүй яахав. Сайхан үйл гэдэг хэзээ ч, хэдийд ч сайхан байх юм даа. Миний эргэн тойрон ийм л найзууд байдаг учраас өөрт заяасан хүний хорвоог хазгай хэлтгийгээр харж чадахгүй явна.
Аав маань ердөө гурван ном хэвлүүлсэн юм. Хоёрыг нь амьд ахуйдаа хэвлүүлсэн.

(Нэг нь өнгөрснийх нь дараа буюу гэрт байсан бүх гар бичмэлийг нь ерөөс редакторлалгүйгээр хэвлүүлээд буяны өдөр нь ах дүү нарт тарааж өгсөн)
“Та залуудаа номоо хэвлүүлэхгүй яасан юм?” гэж нэг удаа намайг асуухад аав нэг мушийснаа “Миний хүү, одоо л хүмүүс ингэж юм бичдэг болж дур зоргоороо галзуурцгааж байгаа болохоос ном хэвлүүлнэ гэдэг чинь жаахан онцгой хүмүүсийн ихээхэн зориг шаардсан үйл шүү дээ” гэж билээ. Үүнийг сонсоод би өөрөөсөө л их ичиж суусан. (тэр үед би нэг номтой байв) Бодвол энэ үгээрээ намайг “Даруулгатайхан яваарай” гэж хэлж байсан байхаа гэж санадаг.
“Боов боорцогхоныг гуйж идэж болно. Харин бодол санаагаа хэнээс ч битгий гуйж байгаарай” гэж хэлсэн үг нь одоо ч санаанаас гарахгүй л явна. Магадгүй, цаашдаа ч зүрхний минь ховдолд хадаатай үлдэх биз ээ.


Хүү Бум-Эрдэнэ.

Бүрэн эхээрээ...

" Гучин хоёр настай Өдрийн аялагч" (Өгүүллэг) Харуки Мураками. Б.Баясгалан дүүгийн орчуулга.

Би гучин хоёртой, тэр арван наймтай...
Энэ тухай бодохоор дургүй хүрдэг юм.
Би гучин хоёрхонтой, харин тэр аль хэдийнэ арван найм хүрчихсэн. Ингэвэл арай дээр сонсогдож байна.
Бид хоёр зүгээр л найзууд. Илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй. Би эхнэртэй, харин тэр зургаагийн зургаан найз хөвгүүнтэй. Тэр өнөөх зургаан хүүтэйгээ долоо хоногийн зургаан өдөрт нь болзож, харин надтай сарын аль нэг долоо хоногийн ням гарагт уулздаг юм. Бусад ням гарагийг тэр гэртээ зурагт үзэж өнгөрүүлнэ.
Зурагт үзэж суугаа нь далайн морьхон шиг цомцойгоод хэчнээн хөөрхөн гээ.
Тэр Ерөнхийлөгч Кеннедигийн буудуулан амь үрэгдсэн 1963 онд төрсөн гэж байгаа. Харин миний хувьд эмэгтэй хүүхэдтэй анх болзож эхэлсэн он шүү дээ. Тэр жил Клифф Ричардсын “Зуны амралт” дуу нэг их байлдан дагуулаагүй юу...
Гэхдээ энэ бүхэн ямар хамаа байх вэ. Тэр тийм онд төрөө л биз. Ямар ийм жаахан охинтой болзож явах юм гэж төсөөлсөн ч биш. Одоо хүртэл үүндээ гайхаж цөхөх юм. Яг л сарны нөгөө талд гарчихсан..., хадан дээр тамхи сороод сууж байгаа юм шиг сонин мэдрэмж төрнө гээч.
“Жаахан охид чинь уйтгартай шүү дээ” гэж эргэн тойрны маань харчуул дуу нэгтэйгээр батална. “Тэдний ярьдаг зүйлс биднийхээс тэс өөр гарагийн юмс байдаг. Юм асуухаар хэлж байгаа хариултууд нь хүртэл яг адилхан шүү” гэж бас шогширцгооно. Тэгсэн мөртлөө өөрсдөө дандаа жаахан охидтой зугаалж явахыг яана. Явж явж огтхон ч уйтгартай биш охидтой учирчээ дээ, тэд. Үгүй л болов уу. Үнэндээ тэдний уйтгартай, улиг домог болсон байдал нь харин ч мань харчуулд таалагддаг юм. Зүрхнийхээ мухарт бол аль болох толгой эргүүлсэн тоглоомд хэзээний дуртай тэд өөрсөд дээр нь хувин дүүрэн уйтгар цутгаад ирсэн ч хажуу дахь охин руугаа дуслын төдийг ч цацруулахгүйгээр бүгдийг нь ганц биедээ шингээчихээд алхаад байж чадах хүмүүс. Ямартаа ч надад тэгж л санагддаг юм.
Үнэндээ арван охины ес нь сонирхолгүй, уйтгартай. Гэвч тэд үүнийгээ өөрсдөө ер мэдэхгүй. Тэд залуухан, үзэсгэлэнтэй, бас жигтэйхэн сониуч. Тийм болохоор өөрсдийгөө уйтгартай гэж яахин бодох билээ. Харин ч дэндүү сонирхолтой амьтад шиг биеэ тооно шүү дээ. Ээ, Бурхан минь.
Тэглээ гээд би тэднийг буруушаадаг ч үгүй, үзэн яддаг ч үгүй. Харин ч эсрэгээрээ, би тэдэнд хайртай. Тэд надад өөрийн минь залуухан, уйтгартай он жилүүдийг эрхгүй санагдуулдаг юм. Энэ чинь, юу ч гэмээр юм бэ дээ, гайхалтай шүү дээ. Бид залуу цагтаа үзэсгэлэнтэйгээр улиг болж, сонирхол татамгүйгээр гоо сайхан оршиж чаддаг байж.
-Хөөе, чи ахиад арван наймтай болчих юмсан гэж хүсч байсан уу? гэж тэр нэг удаа надаас асуулаа.
-Үгүй ээ. Тэгж бодож байгаагүй. Надад хэчнээн ланг амласан ч ахиад арван наймтай болохыг хүсэхгүй л болов уу” гэж би хариулав. Гэвч тэр миний хэлснийг нэг л ойлгохгүй байгаа янзтай харагдана.
-Үгүй гэнэ ээ. Үнэнээсээ юу?
-Тийм ээ. Мэдээж, би тийм зүйл хүсэхгүй.
-Яагаад?
-Одоогийн байгаадаа сэтгэл хангалуун байна.
Тэр бодолд дарагдсан янзтай нэг гараараа шанаагаа тулаад нөгөө гараараа өмнөх халбагаа авч аягатай кофегоо зөөлхөн хутгана.
-Би чиний хэлсэнд итгэхгүй байна.
-Итгэсэн чинь дээр дээ.
-Залуу байх чинь гоё биз дээ?
-Би ч бас тэгж бодож байна аа.
-Тэгвэл чи яагаад одоогийн энэ байдалдаа сэтгэл хангалуун байгаа юм бэ?
-Залуу насыг ганц л туулахад хангалттай шүү дээ.
-Би бол залуу байхаасаа уйдаж амжаагүй л байна.
-Чи дөнгөж арван наймтай юм чинь аргагүй шүү дээ.
Намайг ингэж хэлэхэд тэр “За за, ойлголоо” гэчихээд дуугаа хураалаа. Харин би түүнийг арван найман наснаасаа аль хэдийнэ өнгөрчихсөн байлгүй дээ гэж бодов.
Би зөөгчийг дуудаж ахин нэг шар айраг захиаллаа. Гадаа бороо орж байвч цонхоор Ёокохамагийн боомт тодхон харагдана.
-Хөөе, чи арван наймтай байхдаа ихэвчлэн юуны тухай боддог байсан бэ?
-Охидтой унтах тухай л...
-Өөр зүйл?
-Өөр зүйл боддоггүй байсандаг аа.
Тэр инээд алдсанаа кофеноосоо балгалаа.
-Тэгээд бодсоноо гүйцээж чаддаг байв уу?
-Заримдаа чадна. Заримдаа чадахгүй. Ихэнхдээ л бүтэлгүйтдэг байсан байх даа.
-Чи тэгээд хэдэн эмэгтэйтэй унтаж үзэв?
-Би тоолж үзээгүй юм байна.
-Үнэн үү?
-Би үнэхээр тоолохыг хүсдэггүй.
-Би л лав эрэгтэй байсан бол унтсан эмэгтэйчүүдээ тоолох байсан. Хөгжилтэй байх байсан даа.
Заримдаа би эргээд арван найман насандаа оччихвол хөгжилтэй байна даа гэж боддог ч буцаад арван наймтай болчихвол хамгийн түрүүнд юу хийх билээ гээд төсөөлөхөөр л толгойд юу ч орж ирдэггүй юм. Үнэхээр л, арван наймтай болчихвол юу хийх тухай зурсхийх бодол ч миний тархинд байдаггүй билээ.
Уг нь арван найман насандаа эргэж нэг оччихоод, гучин хоёртой дур булаам эмэгтэйтэй болзож суувал сайхан биш гэж үү?
Бидний яриа цааш үргэлжилнэ.
-Харин чи арван найман насандаа эргэж ирэх тухай бодож байсан уу? гэж би асуулаа.
Тэр “Харин л дээ” гээд бодолхийлснээ “Үгүй л болов уу” гэлээ.
-Үнэн гэж үү?
-Тийм ээ. Би тэгж боддоггүй.
-Ойлгохгүй юм. Хүн бүр л залуу байх сайхан гэж ярьдаг шүү дээ.
-Тийм ээ, сайхан нь ч сайхан л даа.
-Тэгээд чи яагаад ахиад залуу болохыг хүсэхгүй байгаа юм бэ?
-Тэрийг хөгширч байж л мэдэрье дээ.
Харин би гучин хоёртой, долоо хоног л гүйхээ азначихвал гэдэс маань өмдөө даваад цулцайгаад ирдэг болсон. Ийм хүн чинь яаж эргээд арван наймтай болж чадах билээ дээ. Том асуудал шүү.
Өглөө жаахан гүйснийхээ дараа би ганц лааз ногооны шүүс уучихаад буйдан дээр хэвтэнгээ Битлзийн “Өдрийн аялагч”-ийг сонслоо.
“Өдрииииииийн аялагч”.
Энэ дууг сонсохоор галт тэргэнд сууж яваа юм шиг мэдрэмж төрнө. Утасны шонгууд, зогсоолын саравчнууд, урт хонгилууд, хэдэн шар үхэр, хэдэн морь, үйлдвэрийн яндангууд, элдэв юмс нүдний өмнүүр жирэлзэн өнгөрнө. Хэчнээн хол аялсан ч гадаах бүхэн нэг л янз, сэтгэл татах юу ч үгүй мэт санагдана. Уг нь бага залуудаа энэ бүхэнд дуртай л байлаа. Дэргэд минь суух хүмүүс байн байн солигдоно. Тэгж явтал арван найман настай нэгэн охин хажууд минь ирж суулаа. Би цонхон талд, харин тэр хаалган талд сууж явсан юм.
“Хоёулаа солигдож суух уу?”
Намайг ингэж асуухад тэр охин “Баярлалаа. Та их эелдэг хүн юм” гэлээ.
Би тэрүүхэндээ мушилзаад “Эелдэгээ ч хат даа” гэж дотроо бодов. Охины дэргэд бол амьдралын элдэв үзэгдлээс аль хэдийнэ уйдчихсандаа л тэр шүү дээ.
Утасны моддыг тоолж явахаас
Уйдаж залхсан-гучин хоёртой
Өдрийн аялагч...
Энэ бол миний таталсан ур муутай хайкунуудын нэг ээ.□

Өгүүллэгийг орчуулсан Батсуурийн БАЯСГАЛАН

Эдүгээ цагийн романчдаас Японы Харуки Мураками шиг их алдаршсан, зохиол бүтээл нь тийм олон саяар борлогдсон хүнийг олоход хэцүү. Ямар ч ид шид, илбэ жатга, цус сорогчгүй, тийм ч романтик биш, тийм ч детектив биш, уншигчдыг ховсдон татах хурц үйл явдал гэх юм бараг үгүй..., товчхондоо бол энэ цагийн бестселлерүүдийн шалгуурт өчүүхэн ч тэнцэмгүй түүний “гөлгөр” зохиолууд яагаад тэгж өндрөө авсаныг хэлэхэд хэцүү. Гэвч Муракамигийн зохиолуудад дурлах биш донтох хандлага сүүлийн 20 жилд дэлхий нийтийг хамарсан гэхэд дэгсдэхгүй.
Дэлхийн II дайны дараахан буюу 1949 онд хорвоод мэндэлсэн Мураками багаасаа барууны хөгжим, уран зохиолд хорхойтой нэгэн байсан ч 30 хүртлээ цаасан дээр нэг ч мөр буулгаж үзээгүй гэдэг. Харин ч бүр Васедагийн Их Сургуульд суралцаж байхдаа танилцсан эхнэртэйгээ хамт Токиогийн нэгэн гудамжинд жазз баар ажиллуулдаг байжээ. Тиймдээ ч тэр үү, зохиол бүрт нь 50, 60, 70, 80-аад оны барууны жазз, рок хөгжим эгшиглэж, II дайны дараах үеийнхний хувьд жинхэнэ ретро болж байдаг юм. Энэ нь залуу үеийнхэнд ч сонирхолтой, сэтгэл татам санагддаг нь дамжиггүй.
Тэрбээр Франц Кафкагийн болон Фрэнк О’Коннерийн нэрэмжит шагнал хүртэж, утга зохиолын хамгийн нэр хүндтэй шагналуудын нэг болох Йеруслемийн шагналыг ч гарджээ. Бас жил бүрийн Нобелийн шагналын сунгаанд Харуки Муракамийн нэр сүүлийн хэдэн жил алгасалгүй бичигдэх болсон. Их Британийн Гуардиан сэтгүүл түүнийг өнөө цагт ид туурвиж буй зохиолчдоос хамгийн гарамгай нь гэж онцолсон байх юм

Жич: Энэхүү бичлэгийг Нобелийн шагналын сунгаанаас ахиад л урам хугарч үлдсэн Муракамигийн үнэнч бишрэгчдэд зориулав. /Хэдийгээр би өөрөө хатагтай Мүнрогийн талд байгаа боловч.../

Бүрэн эхээрээ...

Жамбын Түмэнбаяр. "Үхрийн хугархай хавирга" (Өгүүллэг)

Өвгөн Норов гэртээ ганцаараа үлдэх болов. Эхнэр, охид, зээ нар нь хамаатныдаа хонуут зочлохоор болж Норовыг үлдээжээ. Тэтгэвэрийн насанд саяхан хүрсэн гэлээ ч бие тэнхлүүн, бас ч ажилласаар байгаа тэрээр гэртээ эртхэн харихаар гарлаа.
Намрын сэрүүн дуусаж өвөл бараг иржээ. Норов уг нь хөдөөний хүн. Өдийгөөс арай оройхон өвлийн идэш бэлддэгийг санахад арааны шүлс гарав. Саяхан буусан өвөлжөөний хөлд тарга нь гүйцсэн бүдүүн үхэр унагаан өвчих аавыгаа, гэдэс дотор цэвэрлэн түмпэн савтай наалдах адил суух ээжийгээ, жижиглэсэн мах чадлаараа зөөн гүйх өөрийгөө, тэр нэхэн санана.
Өвлийн зөөлөн жаварт хайрагдах гарыг нь амь халуунаа алдаагүй бүлээн мах дулаацуулах шиг болоход цочин гайхав. Хүмүүс холхилдон, машин шуугих их хотын гудамжинд ийм юм бодож чадсан нь хачирхалтай. Ажил дээрээ байхад эхнэр нь, утсаар “гэрт мах шөл, юм юм бий, хоолоо хийгээд идээрэй” гэсэн нь санагдаж ногоо, гурил холилдсон суурин газрын хоол амтагдав. Эргэн тойрноо харвал хүнсний дэлгүүрийн үүдээр явж байх юм. Дэлгүүрт оров. Хичээн эрсээр махны лангуунд очвол өөх нь шаргалтан алагласан үхрийн хавирга болзоотой юм шиг хүлээн хэвтэнэ. Үнийг нь асуувал хэтэрхий өндөр ажээ. Эргэлзэн тээнэгэлзэж, гэмгүй царайлан бусад лангуунуудаар хэссэн ч нүдэнд нь үхрийн хавирга харагдсаар.
Тогоонд даргилан буцлах тарган үхрийн мах уур савсуулан гаргасан ээж нь хувилан өгдөг байсныг санаж, шинэхэн үхрийн махны үнэр үнэртэж, амт нь амтагдахад хоёр муу хөл нь махны лангуу уруу өөрөө сажлах аж.
Норов үхрийн хугархай хавиргыг бүхэл бүтэн гэр бүлийнхээ хоёр хоногийн хоолны үнээр авлаа. Тэр, хэзээний архи ууж элдэвлэж мөнгө үрдэггүй, авгай хүүхэн гэж шалиглах наснаас нэгэнт өнгөрсөн тул гэртээ ганцаараа байхын аз жаргалт үеийг үхрийн махаар ходоодоо тэтгэн өнгөрүүлэх болсондоо үрсэн мөнгөндөө үл харамсана.
Гэртээ ирэхэд үймээн шуугиангүй нам гүм. Хоолны саванд ус хийж халааж бэлтгээд махаа үйх гэхэд үхрийн хавирга нь хэдий хугархай ч гэлээ тэдний тогоонд багтахгүй ажээ. Тагтан дээрээ гарч, хөрөө, алх хэрэглэн хавиргаа дахин хугалж авахад, оройн жавар нимгэн хувцасыг нь нэвт дааруулж эгээ л өвлийн идэш хийсэн мэт Норовт санагдав. Хавиргаа үйж, давс үрээд бас хот газрын даслаар амтлах юм, хольц хайв. Эхнэр охидынх нь магтдаг лаврын навч, элдэв амтлагч, төмс, ногоо хиам өндөг гээд юм юм бүрэн байна. Тэр бүгдийг хэрэглэвэл мах нь жинхэнэ мах биш болчихно гэж бодоод орхилоо. Нөгөө өрөөнд байх гоёмсог эргэнэгийг онгойлгож үзвэл гадаад, дотоодын өндөр үнэтэй, өнгөтэй өнгөгүй архи дарс өрөөтэй аж. Гэвч гол зүйл, зөвхөн өөрийн хүсэл зоригоор мөрөөддөг зүйл нь энэ биш байлаа. Зурагтаа асааж үзвэл олон суваг дээр чухам л үзүүштэй, салж үл болох зүйл гарч байв. Гэрийнхэнтэйгээ суваг булаацалдахгүй, санаа амар, дуртайгаа үзэж болохоор байсан ч бас л сонин бус ажээ. Харин галын өрөөнөөс үнэртэх тэр эртний танил үнэр л Норовыг татна. Хонь малын шуугиан сонсогдох мэт, сахал нь цантсан муу аав нь хаая, хүүе, чаа, хөж гэж дуугарах мэт, аргал, хүйдэс цуглуулан овоолох ээжийнх нь саврын дуу шаржигнах мэт санагдана. Очиж үзвэл үхрийн хавирга нь оволзон буцалж, даан ч танил дотно, монгол үнэр үнэртэж байв.
Норов тааламжтай гэгч нь хажууд нь сууж, огт байхгүй сахлаа аав шигээ илбэн шүлсээ залгив. Тийн суусаар, алт мөнгөөр гоёмсог зүүтгэл урлах инжаан адил эргүүлж, тойруулсаар махаа болгож авлаа. Ямар таваганд гаргаж идэхээ бодож үзвэл гоёмсог хээ хуартай шил, шаазан, ваар таваг, сав олон харагдавч Норовын эрхэм хоолонд бүгд гологдоод байлаа. Шүүгээг хичээн ухсаар бүүр мухарт нь олон новшны дотроос азтайдаа хаягдалгүй үлдсэн, айргийн эмтэрхий хул олов. Гарган авч үнэртлээ. Зуны халуунд хөхүүртээ шуугих айраг, хөөрүүлсэн сүү, буцалсан ээзгий, нойтон аарц, гүзээлсэн өрөм үнэртэх шиг болж, улмаар гүүн зэлний шар баадгай, холбоостой хонины зунгаг, аргалын утаа... , нүд нь устаж ирлээ. Гуч, дөчөөд жил суурин газарт мөнхийн хөдөлгөөн, мөнхийн шуугиан дунд ажиллаж, амьдарч явахдаа мартсан хөдөө нутаг, санаа сэтгэлээс нь арилаагүй босон амилаж байв.
Хүсэн санагалзах, яс цусанд шингэсэн эцэг өвгөдийн ахуйгаас өөр, суурин газрын тансаг орчинд бие цогцосоо албаар дасгах нь хөгжил дэвшил мөн хэдий ч насны эцэст эргэн санахад нэг л гологдохуйц, эдэлсэн аз жаргал сайн сайхан бүгд харь ертөнцөөс шагнахаар олгосон зүйл юм шиг чамлалттай, харин учирсан зовлон гаслан нь хэн нэгэн зориуд санаатайгаар оноосон юм шиг гомдолтой. Өөрийн дураар бус ямар нэг дийлдэшгүй хүчний эрхшээлд боолчлогдон явж дээ гэмээр. Норов сургуулийн мөр хөөж нутгаасаа гарахдаа “ Би эргээд л ирнэ, өөр хаачихав дээ” гэж боддог байсаан. Гэхдээ очоогүй. Амралт, томилолт, найр хурим, үхэл, өвчин гэж олонтаа зочин адил очсон нь үнэн боловч бүүр мөсөн очоогүй. Тийм бололцоо нөхцөл ч таараагүй. Ажил, эхнэр, хүүхэд...
Айрагийн хуланд гаргасан үхрийн хугархай хавирга тахилын идээ адил тансаг ажээ. Охид нь, эхнэр нь, хүү нь ч гэсэндээ үүнийг харбал “Паах, ямар их өөхтэй юм бэ? өөх биенд муу, энээ тэрээ...” гэцгээнэ л дээ. Үүнийг сайн мэдэх Норов гэртээ ганцаараа байхын аз жаргалыг мэдэрч нохойтон инээмсэглэж байв. Хавирганы махнаас огтлох гэтэл хурц хутга олдсонгүй. Талх, ногоо хэрчсээр мохжээ. Норов хутгаа үрж эхлэв. Хутгаа ирлэж суухдаа өөрийгөө эр хүн болохоо мэдэрч, хатуу ширүүн орчлонд хатуу ширүүнээр тэсэн үлдэх тухай хөмхийгөө зуун бодно. Суурин газарт ийм бодол тохирдоггүй болохоор хутгаа ирэлдэггүй бололтой. Хутга нь юм даахтай болсонд махнаасаа огтлон үмхэв. Яагаад ч юм бэ, нэг л амтгүй юм шиг санагдаж, эргэн тойрноо гайхан харлаа. Тэр ямар нэг юм эрэлхийлэн тавгүйтэж байснаа шалан дээр завилан суухыг оролдов. Олон жил сандал зайдалсан хоёр муу хөл нь дуулгаваргүй загнана. Бөгсөн доороо юм ивж завилсан болоод аягатай махаа явган сандал дээр тавьбал бас л тохьгүй санагдсанд өмнөө, шалан дээр тавьж авлаа. Ингэж суугаад идэхэд мах нь үнэхээр амттай байв.
Нимгэн зүсэж огтолсон, хавирганы алаг мах гээч энэ орчлонгийн хамгийн эрхэм хоол ажээ. Хатуу хөх мах нь шүдний аяар бутарч өөхтэйгөө холилдон, зөөлөн хар махны шүүсэнд найрч салшгүй, амт төгөлдөр. Ээжийн цай, аавын өгсөн хишиг, ер нь өсвөр насандаа анх амссан тал хээрийн амттан бүгд амтагдана. Норов огтлох бүрдээ зальжин, бас гэнэн цагаан инээмсэглэл нүүрэндээ тодруулж, үмхэх бүрдээ эхийнхээ мөөмийг хөхөх нялх хүүхдийн жаргалтай царайг үзүүлнэ.
Нэг л мэдэхэд, цадаж амжаагүй байтал мах нь дуусчихсан байлаа. Ийм хоолонд чинь ходоод дотор дүүрч болох ч цадаж болохуу даа ер. Норов хавирганы ясыг сайтар үзэн, мөлжүүр үлдсэн эсэхийг хянаж, ясны тосыг долоов. Өвдөл цовдолыг чимхэн авч ам уруугаа хийснээ гарынхаа, бас хутганыхаа тосыг долоолоо.
Эргэн тойрноо анхаарах мэдрэмж нь буцан ирэхэд, араажаваар “Баян монголын...” гэж уянгалуулан дуулж буйг мэдэн санаа алдсаар босож, хоёр муу хөлөө тэнийлгэн догонцсоор аяга саваа угаахаар боллоо. Гайхамшигтай, үнэхээр гайхамшигтай сайхнаар үнэртэх гарынхаа тосыг угаахад хайран ажээ. Тэгээд угаасангүй. Хэдэнтаа хэхэрсэн Норов галынхаа өрөөг уйтгартай өлөн нүдээр харсаар, хуруугаа нэг нэгээр нь хичээнгүйлэн долоосоор .
Араажаваар “Баяаяан Монгоолын …”
Жамбын Түмэнбаяр 2008 он
Бүрэн эхээрээ...