Хувь заяаны хэлхээ - 2

Урд нь энэ хоёр бие биенийгээ хаа нэг хардаг байсан. Багадаа бол сумын сургуульд цуг, дотуур байранд ч цуг л байсан. Гэхдээ тэр үе чинь балчир хүүхэд байсан үе юм
чинь. Харин өнөөдөр бие биенээ анх харсан улс шиг л байх болов. Хачин юм шүү. Бие биеэндээ буруу юм хийчихсэн юм шиг л царай царайгаа харж чадахгүй аргалын халуун цог нүүрэн дээр нь авчираад барьчихсан юм шиг ичээд ч байх шиг.
Маргаашнаас нь эхлэн хот айлын амьдрал эгэл жирийнээр үргэлжлэх авч Хандаа охин үс гэзгээ янзлах нь ихсэж, саалийн халтар дээлээ тайлж саалиндаа ч өмсөхөө болив. Сугар ч гэсэн өөртөө анхаарал тавих нь ихсэв. Багадаа халзан голдуу байдаг байснаа ноднингоос эхлэн халимаг үс тавих болсон. Тэр нь даана ч хаашаа яаж ургаад байгаа нь ойлгогдохгүй. Заримдаа бүр ороо бөөн сүүлтийн сүүл шиг юм болчихно. Чухам ямар халимаг гоё байдгийг Сугар сайн мэдэхгүй. Гэхдээ л халимагтай. Голын усанд өөрийгөө харах гэж хичээдэг болов. Өөрийгөө нэг их төсөөлж байгаагүй тул нүүрээ харахаараа өөр ч хүн шиг санагдана. Уг нь бол энэнээс арай өөр баймаар шиг. Юм л бол адуу мал гээд гэрт тогтдоггүй Сугар тэр зун гадагшаа гарах нь хойрогшиж гэр зуур гүү саам гэсэн шиг эргэлдэх болов. Тэр ч байтугай өглөө адуундаа мордохдоо хэн нэг нь өөрийг нь харж байгаа хэмээн төсөөлж хувцас хунараа янзалж, биеэ хүртэл цэхэлж явах агаад адуугаа хураагаад гэрээдээ явахдаа хүртэл яарангуй байдаг болсон нь сонин. Юунаас болоод байгааг тэр өрөө ч бараг үл ойлгоно. Гэхдээ хаяа дэрлэн буусан дурдан Данигайн охин Хандсүрэнгээс болж түүний хэнэггүй гэхэд дэндүү хэнэггүйхэн задгай сэтгэл нь загсаж буй тогооны өрөм шиг захаасаа хумигдсаар байгааг залуу Сугар яахан мэднэ. Хэдийгээр Хандаатай ойр дотно байж ярилцмаар байвч түүнд ойртох шалтаг үл олдох мэт дөлөөд нэг л биш. Гэсэн ч айл хүний амь нэг гэгчээр ажил төрөл нь бараг нэг юм болохоор хоёр залуусын ичингүйрлийн хүлээс бага багаар алдарсаар л байлаа. Нэг өдөр Сугар тэдний бага гэрлүү явах замдаа үсээ илж илж
- Гүүндээ гарах уу? гэсээр бага гэрийн үүдээр шагайв. Юм бодон сүүгээ самарч зогссон Хандаа цочсондоо
- Ээжээ гэж муухай хашгирсанаа гараа цээжин дээрээ тавьж
- Ёо ёо хүн айлгаад хаячих юмаа гэснээр тэр хоёрын яриа хэзээ язааны хоёр шиг эхэлсэнсэн. Данигайн хоёр зэлэнд Нургайгийн ганц хоёр унага чагтлаатай. Ингээд л унага тугал хонь хурга сааль сүү гээд тэдний цугтаа байх шалтаг үл мундана.
Сугарын Хандаад хамгийн ойртох үе нь унага татах үе байлаа. Унагаа удаан татмаар, “өшөө олон гүү уясан болоосой тэгвэл өдөржингөө унага татаад зогссон ч яахав” гэж бодно. Тэр үед Сугар хэдий дотроо ичингүйрч байх авч Хандааг нилээн сайн харж амжина. Түүний нүүр царай, хацар дээрх хонхорхой, ялимгүй шингэн атлаа уянгалаг хоолой, нүдээ гялтагнуулан цангинатал инээх тэр байтугай тийм нэг ялдамхан үнэр нь хүртэл сайхан. Хажууд нь зогсож байгаад хамраа хавчийтал, хоёр чихээ шуугитал үнэрлэмээр.
Богочтой цавьдар байдсан гүү саалинд дасаагүй бололтой цааш догонцон дальдчихад Сугар
- Хаая гуррый! гэж хашгиран дэлдэж зогсоогоод
- Чи одоо хэдэд орох билээ? гэхэд галтай ширээ тамганд шанаагаа нааж гүүгээ шувтрах зуураа Хандаа нүүрлүүгээ унжих үсээ үлээж
- Арав. Юу гэж?
- Аа зүгээр. Аймгийн төв ч сайхан байхдаа?
- Зүгээр шүү. Аймгийн төв их том. Надад тэр театр нь л гоё санагддаг
- Чи гэрээ их санаж байв уу?
- За яахав дээ. Ноднин эхэндээ гэрээ санадаг л байлаа. Одоо гайгүй дээ.
- Араваа төгсөөд цаашаа хотруу сургууль гээд явж өгөх юм байгаа биз дээ гэхэд Хандаа цавьдар гүүний дороос босонгоо
- Харин л дээ. Яаж ч магад. Сургууль соёл гээд явахаар муу аав ээж хоёрыгоо яах бол гэж боддог юм. Уг нь бол хол явж юм юм л үзмээр гэснээ
- Чи ер нь яагаад сургуулиасаа гарчихсан юм бэ?
- Сайн эр болох гээд гэснээ худлаа худлаа
- Яахав дээ над шиг толгой муутай хүн тэр их номыг сурч чадахгүй юм шиг байна лээ.
- Би танайхыг нүүж ирнэ гэхэд Нургай эгчийг л бодоод байснаас чамайг, тэгээд бүр ийм том болчихсон гэж бодоогүй ээ. Тэгсэн чинь . . .
- Тэгсэн чинь юу гэж?
- Тэгсэн чинь нээг их аймаар том болчихсон байгаам даа
- Тэгээд муухай гэж үү?
- Үгүй л дээ. Тэгэхдээ л аймаар
- Юунаас нь айсан юм би чамайг яагаа ч үгүй л байна шүү дээ
- Чи нээрээ, жоохондоо шал мангар хүүхэд байсан ш дээ
- Яасын?
- Яагаав чи санаж байна уу? Нэг удаа дотуур байрны гадаа охидууд тоглож байсан чинь эрэгтэй хүүхдүүд биднийг хөөгөөд цасаар угаахад чи намайг барьж аваад
- Дурдан Данигайн охиныг дутуу угааж болохгүй ээ гээд нүүр амыг минь угаасан. Угаасан ч гэж дээ хатуу цасаар ураад сарлаад хаячихсанаа чи санаж байна уу?
- Аа тийм. Тэгэхэд байрны багш биднийг оройжингоо сандал өргүүлж зогсоож билээ. Тэгэхэд чинь цасаар угааж байна л гэж бодсоноос ямар урж байна гэж бодсон биш
- Хнг! тийм муухай гэх мэтчилэн бага насаа дурсан ярилцсанаас хойш тэр хоёрын бишүүрхээ арилж, юухан хээхэн хийсэн ч цугтаа байх болов.
Бүстэй хүүхэдтэй хүн хүүгээ аль болох аятайхан айлын ааш зан сайтай охинтой учраасай гэж боддогийн адил Нургай дотроо ганц хүүгээ Данигайн охинтой оровч гаравч хамт байгаад ихэд талтай байх авч гаднаа болохоор
- Хүүхдүүд яахав тоглож наадаж л байдаг. Миний муу улаан хүү нэг л их бие хаанаас цаашгүй, эрдэм номгүй амьтаныг хэн тоогоо аждээ гэж суух.
Харин бүсгүй хүүхэдтэй хүн охин үрээ юуханаас ч харамнан болох болохгүй юманд энгэр бүчээ задгайлчихвий хэмээн болгоомжилох авч Сугараас нэг их тэгсэнгүй. Данигай дотроо “Донровын энэ улаан хүү сайхан л хүү. Цэрэг цураг гэж нэг юм бий. Эцэг нь гэж жаахан бүтэл муутайхан хүн байсан. Хүүхэд ямар байх нь эцэг эхээс их хамаардаг. Уг нь хот үргээж нохой шуугиулсан юмнуудад охиноо бузарлуулчихгүй юмсан” гэж алс хэтийн юм хааяа хааяахан бодогдоно.
Энэ зуны зуншлага нар хур тэгшрээд хачин сайхан болж байлаа. Данигай хэдэн насны морьд уячихсан. Гар хөлийнхөө үзүүрт Сугарыг зарсан шиг байсан үе.
Сумын залуус хөндийгөөр нэг давхилдан наадмаар барилдах юм ярьцгааж наадмын чимээг улам бүр ойртуулна. Нэг өдөр гүү сааж байсан Хандаа унага татаж зогссон Сугарт
- Чи энэ жил барилдах юм байгаа биздээ?
- Хн! мэдэхгүй. Би ер нь барилдаж байгаагүй л дээ
- За ийм том залуу байж. Энэ муусайнуудаас юунаас нь айдаг юм. Энэ жил барилдаад ёстой нураагаад өгөөрэй за юу.
- Тэгвэл юу гэж?
- Тэгвэл үү? Тэгвэл би чамтай найзлана гээд нүдээ анивчуулан инээмсэглээд амандаа орсон туг үсийг хуруугаараа гогдон чихнийхээ араар хийхэд түүний хаш цагаан шүд, хацар дээрх хонхорхой ямар их зохисоныг Сугар сая л харсан мэт мэлмэрнэ. Ингэж зогсохдоо тэр энэ дүр төрхийг их удаан хугацааны турш сэтгэлдээ дүрсэлэн бодож мөрөөдөх юм гэж ерөөсөө бодоогүй. Энэ харц, энэ инээд нь ургаж зогссон ургаа хадыг урсгал усан зөөлөн илбэхийн адил учралт зүрхний хайрын гялбаа гялсхийх нь тэр. Гэхдээ үүнийг хайр гэж Сугар одоохондоо яахан мэдэх билээ.
Тэр зуны наадам сонин ихтэй наадам болов. Сахал Донровын улаан хүүг хазайлгах аавын хүү олдохгүй нь бололтой. Хэдийгээр Сугар барилдаан мэдэхгүй ч төрөлхийн том бие, бяр тэнхээ, айхыг мэдэхгүй хэнэггүйхэн зогсох түүнийг хэртэй аавын хүү аваад хаячихаж чадахгүй байсым. Сугар өөрөө ч гэсэн гайхаж байлаа. Дэвж шавж, гуя хасаа балбаж, сүрийг үзүүлж үзүүлчихээд хүрээд ирэхээр нь аяыг нь олж байгаад л татчихаар уначихаад байхаар гайхалгүй яахав. Наадамчидын дундаас Сугарыг хазайсан газар нь хайрын харцаар түшин дэмнэж байгааг хувь заяанаас бусад нь мэдээгүй байж болох юм.
Наадамчин олон энэ жилийн наадам сонин сайхан болж байгааг ам булаалдан ярилцана. Тэд Сугарыг харж
- Бяр ч гэж байнаа
- Харин тийм. Жаахан л барилдаан сурчихвал ч . . . Одоохондоо арай л биш байна
- Даана ч сайхан амьтан юм даа
- Үгүй ээ мөн сайхан барилдаж байна шүү гэхэд
- Хөөрхий минь барилдахгүй байна. Үнэндээ бол чадахгүй байна. Биеийн том, бярын ихээр л үлдээд байна зайлуул.
- Пунцаг заан ч гаргаахгүй болов уу
- Хээцэс! тэр хөгшин одоо яаж чадах вэ дээ
- Хн! Барилдах болохоос ямар мөргөлдөх биш дээ
- Хөгшин бөхийн дархан мэх гэж нэг юм бий хө. Тэгэхээр заан энэ жилдээ нэг юм торгоох байгаа түүнээс энэ залуучууд энэ хүүг барахгүйнээ. Сэрвүү барихаар дугтарчихаад, лавхан барихаар мушигчихаад байна. Яг л адуу мушгиж байгаа юм шиг. Гэтэл нэгэн өвгөн
- За яахав. Нэг нутаг усны залуучууд хэн нь ч түрүүлсэн яахав. Гол нь энэ нутгаас бас нэг сайхан хүү гарч ирж байгаа нь чухал гэж дуулдав.
Яах аргагүй л Пунцаг заантай Сугар үзүүр түрүүнд үлдчихэв. Сумын заан Пунцаг гэж бахим дөрвөлжин биетэй, мухар шанага шиг амьтан. Гэхдээ дөлгөөн харцтай, зөөлөн дуутай нэгэн. Сугар наадамд үзүүрлэх нь битгий хэл барилдаж ч байсан биш. Гагцхүү Хандаад хэлэх үгтэй гэдгээ л мэдэж байлаа.
Пунцаг заан аргагүй л туршлага заан том улаан ат сөөглөж байгаа юм шиг л гар хөлийн үзүүрээр хөтөлж гүйж байгаад л сөхрүүлчихэв. Яг яагаад уначихсанаа Сугар мэдэж байгаа ч юм алга. Пунцаг заан түүнд тахим яаж өгөхийг зааж өгөөд
- Сайхан хүү, сайхан хүү гэж үглэн магнайг нь үнэрлэчихээд майраг майраг гээд төв асарлуу яваад өгөв. Тахим өгч сураагүй Сугарт, заан тахим өгөхийг зааж өгөх нь нэн хөгжилтэй. Наадамчид яахаа мэдэхгүй зогсоо түүнд
- Араас нь яв, араас нь яв гэж шаагилдав.
Дугуй булантай цай, дээлийн өнгөөр байлуулсан Сугар ээждээ хам хум үнсүүлчихээд Хандааг эрэн чавхадлаа. Тэгж явахад нь хүмүүс хараад ч байх шиг зовлонтой. Хандаагаа хайгаад ийш тийшээ гүйгээд олсонгүй. “ Өө хаашаа алга болчихдог байнаа. Намайг л үзэх юм яриад байсан байж” гэж бодон буцахдаа хамгийн захын асрын хажуугаар гартал майхны цаадтай Хандаагийн шарга морь өөр нэг буурал морьтой ханьсан толгой хаялан ялаархан зогсохыг хараад “за ашгүй энд байгаа юм байна” гэж нэг их юм бодолгүй дөхтөл цаахан талд хоёр хүн дундаа хуушуур тавьчихсан хөхрөлдөн сууж байхыг хараад хөл нь хүндрээд явчихав. Тэнд Хандаа, нөгөө нь түүний ангийн хүү цоохор Дорж хоёр ажээ.
Хандааг өөрийг нь л харж байх ёстой мэтээр төсөөлж явсан тэрээр түүнийг ийнхүү шал өөр тийш харан, шал өөр хүнтэй инээж хөхрөн суугааг хараад дотор нь бачууран эргэн алхлаа. “Сайн барилдвал яана яана гээд байлаа даа” гэж бодон уур нь ч хүрэх шиг. Хүний сэтгэл гэдэг хайрлаа ч үгүй байж хардаж эхлэх нь хачин.
Цоохор Доржийг Сугар тийм сайн мэдэхгүй. Осолдохгүй л бага байхад нь их сайн сурлагатай гэж багш захиралгүй л магтдаг байсныг санана. "Сургууль соёлтой улсууд цаагуураа өөр байдаг байлгүй" гэж гомдох гоморхохын завсар явна.
Оройхон хэрд Чимгээ гэж ангийнхаа нэг шар охинтой хамт инээж хөхөрсөн Хандаа асарт ирж Сугарт баяр хүргэсэн ч түүнийг бүр шоолж тавлах мэт санагдах тул Сугар нэг их дуугарсангүй. “Энэ чинь юу болчиховоо” гэж бодсон Хандаа
- За мундаг сумын начин минь яасан? гэж Чимгээгийн дэргэд ихэд нүүрэмгий нь аргагүй өөриймсөж асуусан нь Сугарт харин ч бүр айлгүйтэж байгаа мэт сонсогдож
- Яах юу байхав дээ унаж л орхилоо гээд ёозгүй царайлахад
- За тэр яахав дээ. Пунцаг заан чинь том бөх хүн. Харин ч чи сайн барилдсан шүү. Үзүүрлэнэ гэдэг чинь тийм муугүй сайн бөхийн шинж гэж хүмүүс ярьж байна гэтэл
“Хэн тэгж байна? Цаад цоохор чинь тэгж байна уу?” гэх гэснээ Чимгээг байгаа тул амаа хамхин
- Хн! . . . гээд таг
Наадамчин олон ярих юмтай гэр гэрийн зүг хөдөлцгөөлөө. Харин тэр хоёрын хувьд хачин сайхан эхэлсэн наадам хэг ёг хийсэн байдалтай өндөрлөв. Сугарын цээжинд түрүүнээс хойш нэг муу хариугүй жижигхэн эрээн могой орчихоод эрчлэн муригнах шиг болоод гарч өгөхгүй зовооно. Хандааг харах болгонд, бараг дуугарах болгонд тэр могой ямар нэгэн юм хүрсэн юм аятай ширэвчихийг яана. Гэрийнхээ зүг явж байхдаа Хандаа “энэ Сугар юу болчихвоо Пунцаг заанд уначихсандаа ингэж уурладаг юм байхдаа. Гайгүй юм шиг байсан чинь бас их шартай нөхөр байх нээ” гэж санан түүний хойноос морио шавхран ойртож ирсэнээ
- Чи жаахан хүлээ л дээ миний морь явж өгөхгүй чамайг гүйцэхгүй байхад гэсэнд
- Наад шарга морь чинь хэний ч юм дээ буурал морьтой ижилсчихээд хоргодоод байгаа биз гэж түрүүнээс хойш бөглөрөөд байсныгаа хэлээд тавьчихлаа. Тэгэнгүүт тэрээр Сугарын цээжинд юу ороод хуйрагнаад байгааг сая л ойлгож өөрийг нь өөр бусдаас харамлаж байгаад баярлах ч шиг бас гомдох ч шиг болон түүнийг гүйцэн очиж бүр цулбуурдан зогсоогоод
- Өө Сугараа чи буруу ойлгосон байнаа. Манай ангийн Дорж Чимгээ хоёр чинь хоорондоо үерхдэг байхгүй юу даа. Тэгээд надаар Чимгээг дуудуулчихаад тэнд хүлээгээд сууж байсан байхгүй юу гээд
- Чи чинь юугий нь ч ойлгоогүй байж хардаад байгаа юм уу даа гээд ханцуйнаас нь татаж жижигхэн бор гараараа паривгар том гарыг нь атгалаа. Яагаад ч юм энэ мөчид Хандаагийн унаж явсан шарга морь хөл нь хөнгөрсөн мэт Сугарын хээр морьтой хөл нийлүүлэн сэмбэлзтэл алхлав.
Хувь заяаны эрхээр дасалцсан сэтгэлээ бие биендээ нээх эвээ олохгүй явсан хоёрт энэ бяцхан тунирхалт ихэд дэм болсон ч байж болох юм. Сугарын дотор муригнаад байсан эрээн могой аажуухан гулсаад хаа нэгтээ яваад өгчих шиг дотор нь онгойчихов. Сугар жаахан зовонгүйгээр Хандааг хартал Хандаа түүнийг уяран нялхарсан харцаар харж байснаа тэр нүдэнд бяцхан гэрэл гялтагнаж шоолонгуй болж ирсэнээ
- Тэнэг гэж эгдүүтэй ч юм шиг хэлсэнээ морио давиран ухасхийхэд хэд хоног гэдэс татсан шарга морь ухасхийлээ. Сая л ойлгосон мэт Сугар араас нь
- Юу гэнээ чи гээд мориныхоо хондлойд ташуур буулгаж төд удалгүй гүйцэн ирж, том тас шувуу нэгэн бүжин дээр буучих мэт Хандааг тэврэн авлаа. Тэрүүхэн хооронд Сугар өөрийн хийж байгаа үйлдлээ ойлгосонгүй. Чухам ойлгох ч завдал болсонгүй Хандаагаа үнсчихэв. Түрүүний эрчлээд байсан могойн оронд хачин тансаг цэцэг дэлбээгээ алгуурхан нээх шиг сайхан. Хандаа
- Хүн харчихна шүү дээ гэсэн хэдий ч түүнд эсэргүүцэх тэнхэл байсангүй . . .
Үүнээс хойш хоёр залуу улам бүр дотносон нялхарч оров ч, гарав ч цугтаа. Тэр намар тэр хоёр дэндүү богинохон байсан юм. Цаг зав л гарвал хоёр залуу зөвхөн өөрсөдөд нь л зориулсан мэт саглайн ургах хайлаасныхаа доор очиж сууна. Навч нь хүртэл зүрхэн хэлбэртэй энэ мод тэр хоёрт нэг л нөмөр нөөлөгтэй дулаахан, дотнохон. Магадгүй тэр хайлаас мань хоёрын хайр сэтгэлийн хамгийн нандин нууцыг хадгалагч болох гэж энэ хөндийг чимэглэн ургаж байсан ч байж болох юм. Тэрэндээ ч тэрүү тэд уг модыг өөрдсийн юм шиг л өмчирхөнө. Түүнийхээ сүүдэрт сууж элдвийг ярилцах нь олонтоо. Аргал дээр суусан чогчого, эхээ олохгүй сандчин давхих унага, чөдөртэйгээ догонцох морь гээд юм болгон тэдэнд инээдтэй хөгжилтэй хөөртэй бас жаргалтай. Тэдэнд нар хүртэл тийм халуун биш сар ч гэсэн тийм гунигтай биш, цэцэгс, эрвээхэй, уул толгод, шувууд гээд бүх юмс утга учиртай. Сарны гэрэлд намуухан урсах голын хөвөөнд модныхоо дор суун хайрын тухай шивнэн, ирээдүй хойчийг зөгнөн, бие биенээ тэврэн хэн хэндээ эрхлэн суух үнэхээр сайхан байлаа. Хандаа
- Том болоод хэдэн хүүхэдтэй болох вэ?
- Надад хэдийг гаргаж өгнө төдөн л хүүхэдтэй болох байхдаа.
- За чи тоо хэл л дээ
- Яахнав? Чи гаргаж өгөх юм уу?
- Хэрвээ чи насан туршдаа ийм хайртай байвал гаргаж өгсөн ч яахав дээ.
- Хоёулаа нээрээ хүүхэддээ ямар нэр өгөх вэ? гэснээ Хандаа
- За би хүүгийн нэрийг чи охины нэр хэлнэ шүү, за
- За
- За, хүү гарвал би Дугар гэж нэр өгнө. Сугарын Дугар гэж амандаа сунжруулж хэлснээ
- За ямар сонсогдож байна?
- Үгүй ээ яахав ээ болох л юм.
- Тэгвэл одоо чи хэл
- Ягаансүрэн
- Хэн гэнээ? Ямар муухай нэр өгдгийн
- Яахавдээ Улаан Сугарын Ягаансүрэн гэвэл ямар байна? гэхэд Ханлаа түүний мөрийг могжгор гараараа цохимор болсноо
- Үгүй ээ үгүй тийм муухай нэр өгөхгүй
- Ха ха ха худлаа, худлаа тоглосон юмаа
- Үнэнээсээ ярьж байхад чинь тоглоод байхдаа яадгийн
- Урансолонго. Яагаад гэвэл солонго надад нэг л тийм юу ч хүрч боломгүй эрхэмсэг юм шиг санагддаг юм.
- Чи ямар гоё нэр өгдөг юм. Би тэгсэн чинь Дугар гэчихсэн.
- Дугар ч гэсэн сайхан эр хүний л нэр байна шүү дээ гээд Хандаагаа татаж аядуухан үнслээ. Тэр үед бараг хаа нэгтээ цэцэг дэлгэрсэн байх. Залуу нас хайр дурлал гэдэг хорвоогийн нэгэн чимэг буюу.
Үргэлжлэл бий . . .