Сэтгэлийн дэм - 6 буюу захиа ирлээ

Захиа ирлээ.
Нэгэн монгол эмч, нэгэн монгол эр, нэгэн монгол ааваас бидэнд талархалын захиа иржээ хүмүүсээ! Үүнийг та бүхэндээ ямарч засваргүйгээр хүргэе. Шинэ оны өмнө сайхан мэдээ дуулгах сайхан юмаа.
Баярлалаа! ах дүү нар минь та нартаа баярлалаа
Сайн байцгаана уу? Эрхэм хүндэт монгол ахан дүүс та нартаа энэ өдрийн түмэн амгаланг эрэн мэндчилж байна. Намайг Ж.Оюунтөгс гэдэг. Би та бүхний сэтгэлийн их дэмээр өөрт тохиолдсон нэгэн баярт мэдээг дуулгах гэсэндээ яаран догдолж, хөл алдан баярлахын ялдамд та бүхэндээ баярлаж талархсанаа илэрхийлэх гэж энэхүү захиагаа бичиж сууна.
Хэдхэн сарын өмнө “Өөрийн хайрт ханьдаа тохиолдсон аюулт өвчнөөс ангижрахад (элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаанд) сэтгэлийн дэмээ харамгүй туслаач” гэж интернэтийн эдгээр сайтууд болон сонингуудаар дүү Т.Бум-Эрдэнээрээ дамжуулан тусламж хүсэж байсныг санаж байгаа байхаа. Сайн санаат олон түмнийхээ буянд санхүүгийн асуудал маань бүтэж, хагаалгаанд ороод, одоо бараг хоёр долоо хоног өнгөрч байна. Хагалгаа маш амжилттай боллоо. Мэдээж бид цаашдаа маш хариуцлагатай байж, эмчилгээний горим барих хийгээд бас бус асуудлууд байгаа ч гэсэн бид хагас сарын өмнөхийг бодвол одоо тэс өөрийг бодож, сэтгэж, мөрөөдөх чадвартай болж чадсандаа маш их баяртай байна. Бид одоо ирээдүйг гэрэл гэгээтэйгээр харж, гурван хүүхэдтэйгээ элэг бүтэн амьдрах итгэл дүүрэн боллоо. Тиймээ! Хань минь бидэндээ, үр хүүхэддээ, наддаа эргэн ирлээ. Үүн шиг аз жаргал гэж үгүй бизээ. Шинэ оны босгон дээр муу муухай бүхнийг ардаа хийж чадсандаа баярлаад, баярлаад ханамгүй. Энэ бүхэн бол та бүгдийн минь ихийг их, багыг бага гэлтгүй хайрласан сэтгэлийн дэмээр бүтсэн гэдгийг бид хэзээ ч мартахгүй. Та бүхний минь сэтгэлийн дулаан илч биднийг ивээлээ. Бидэнд шинэ амьдрал бэлэглэсэн монгол ахан дүүс та нартаа өөрийнхөө өмнөөс, хүүхдүүдийнхээ өмнөөс, ах дүү хамаатан садныхаа өмнөөс, хамгийн гол нь өдөр өдрийн нарыг шимтэн харж, өөрөөс тасарсан алаг үрсээн тэврэх, өнгө алаг хорвоогийн амьдралын агшинг ахин амсах хувь тохиосон ханийнхаа өмнөөс баярласан талархсанаа дахин дахин илэрхийлж байгааг минь хүлээн авна уу.
Би өөрөө эмч хүн. Ард түмнийхээ эрүүл энхийн манаанд цаашдаа өөрийн мэдэх, чадах бүхнээ дайчлан бүх чадлаараа ажиллах болноо.
Ингээд монгол ахан дүүс та нартаа шинэ ондоо хамгийн гол нь эрүүл энх, уужуу саруул байж, өөрсдийн эрхэлж, зорьж буй үйлсдээ улам их амжилт олж, хоорондоо эвтэй найртай, бие биендээ хайртай байхын ерөөлийг дэвшүүлье!
Шинэ жилийн баярынхаа цэнгүүнд оролцож, шинэхэн цасны доор дуу хуур хөөр баясалаар дүүрэн цэнгэж, хөгжмийн хөнгөн эгшгэнд хөгжилдөнхөн, эргэлдэнхэн бүжицгээгээрэй.

Мэхийн ёсолсон: Ж.Оюунтөгс .Ж. Чулуунцэцэг, хүү: О.Оч, охин: О.Солонго, бага хүү: О.Баясгалан болон ээж, ах дүү нараас нь.

Бид “хүний амь аварлаа” хүмүүсээ! Үүнээс илүү сайхан үйл гэж хаа байхав дээ. Та бүхэндээ ах дүүсийнхээ өмнөөс баярлаж талархаж байгаагаа илэхийлье.
Т.Бум-Эрдэнэ 25.12.2008




Бүрэн эхээрээ...

Зүрх (Өгүүллэг)

“Яг л нүд зовхи хоёрын завсраар гүйгээд байх юм. Ямар сонин юм бэ. Тэг дугираг, цагираг хэлбэртэй юм гээч” гэж бодон бүсгүй сэргэлээ. Тэрээр зөөлхөн, алгуурхан нүдээ нээлээ. Их л гэрэлтэй өрөө байх ажээ. Тэр дээр, бүүр дээр бөв бөөрөнхий, цав цагаан гэрлийн бүрхүүл байна. Өөр юм харагдсангүй. Нүдэнд нь харагдаж буй бүхэн мэлийсэн цагаан. Тэгтэл тэртээ хол юмуу эсвэл тэрүүхэн тэнд юмуу хүмүүсийн ярих нь бөглүүхэн сонсогдов. - Ухаан орлоо. Сэрлээ. Нүдээ нээлээ гэцгээнэ. “Тийм байна. Би сонсоод байгаа юм байна” Бүсгүй зовхио алгуурхан, бүр аажуухан буулгалаа. Гэтэл зовхин завсар нь гэрлийн бүрхүүлийн бөөрөнхий дүрс яг л хар цагаан гэрэл зургийн хальс шиг эсрэгээр бүрэлзэнэ. Наагуур нь түрүүний цагираг хэд хэдээрээ дээш доош гүйж харагдана. Нүдээ гараараа удаан нухсаны дараа нэг тэгдэг дээ, яг тэрэн шиг. Тэгтэл гэнэт тэнцвэр алдаж эхлэв. Харанхуй ангал руу хариугүй уначих гээд байх шиг санагдан тэнцвэрээ олох гэсэндээ хоёр гараа сарвагас хийлгэн арай хийж тогтлоо. Дэргэд нь байгсад
- Хүүе! хараа, хуруу нь хөдлөх шиг боллоо гэх нь сонсогдов. “Хүн унах гээд байдгаараа хичээн тэнцэж байхад чинь” гэж гоморхон багынхаа зангаар уруулаа унжуулах гэсэн чинь аманд нь юу ч юм зуулттай байх юм. Нүдээ нээтэл гэрлийн бүрхүүл арай тодорчээ. Гэрэл тодрох тусам нүдний угаар хатгуулан жирвэгнэнэ. Дахин нүдээ зугуухан анилаа. Дахиад л өнөөх цагирагууд хэд хэдээрээ хөвнө.
“Юу билээ. Би ингэхэд хаана байгаа билээ? Аан! тийм, эмнэлэгт шүү дээ. Яагаад эмнэлэгт гэж? Нээрээ би чинь хагалгаанд орж байсан шүү дээ. Тийм, тийм хагалгаа. Тэгвэл би амьд гэж үү? Аль эсвэл бүүр холын хол яв. . . чих. . . сан . . . гэж үү
Үгүй ээ, үгүй. Арай үгүй байлгүй дээ. Хурдхан мэдэх юмсан. Ээжээ! ээжээ! Та хаа байнаа” Энэ үед зүрхний аппаратын дүүд! дүүд! гэх дохио хурдсав. Бүсгүйд зах хязгааргүй харанхуй хонгил руу хашгирч, тэндээс хөндий хоосон цуурай эргэн ирж байх шиг мэдрэмж төрж байлаа.
“Ямар аймаар юм бэ? Би айж байна . . . айж байна. Би үхчихсэн юм гэж үү. Энэ яриад, дүнгэнэлдээд байгаа хэн юм бэ? Би сонсоод, ойлгоод байна шүү дээ. Эд л намайг хашгираад байхад сонсохгүй юм. За байз, байз. Түр хүлээе. Учир нь олдох байгаа”
Дахиад нүдээ анилаа. Гэрлийн бүрхүүл хар дүрс болон зовхинд үлдэнэ. Өнөөх ижил дасал болсон цагирагууд хөвсөөр байна. Хоорондоо мөргөлдөөд хоёр тийшээ ойж байна гээч. “Эрэгтэй хүний дуу гарч байна. Энэ хэн бэ? Эрхэмээ минь энэ чи мөн үү” Дээрээс нь хүн тонгойх шиг болов. “Эрхэмээ мөн байгаасай” Түүний аниатай зовхинд халуун амьсгаа мэдрэгдэв. “Энэ Эрхэмээгийн үнэр биш байна. Би хаа ч байсан түүнийхээ үнэрийг мэднэ”
- Энэ охин сэргэлээ. Одоо удахгүй орчноо мэдрэх болно гэж хэн нэг нь хэллээ. Нүдээ аажуухан нээлээ. Тиймээ түүний дээрээс амны хаалт зүүсэн гурван хүн тонгойж байлаа. Тэдний толгойны хажуугаар бөв бөөрөнхий гэрлэн бүрхүүл тэртээ дээр харагдана. Түрүүчийнхийг бодвол бүсгүй бүгдийг тодоор харж байв. Тэд бүгд нүүр нь битүү учир хэн нь хэн бэ гэдэг нь мэдэгдэхгүй байх нь нэг л аймаар.
Бүсгүй хамгийн түрүүнд нөхрөө хайлаа. “Эрхэмээ! чи хаана байнаа? Би эргээд ирлээ шүү дээ хань минь. Нээрээ! Хань минь гэснээс би чинь хүүтэй шүү дээ. Хүү минь, хүү минь. Миний хүү!. . .” гэж байдгаараа хашгирлаа. Гэвч нөхөр хүүхэд нь байтугай чанх дэргэд нь байгаа хүмүүс түүний хашгирахыг сонсохгүй байлаа. Харин дийд! дийд! гэж ойрхон дуугарахыг сонсож, дэлгэцэн дээр гүйх ногоон гэрэл рүү анхаарцгаана. Дараа нь аавыгаа, ээжийгээ дуудлаа. “Ээжээ! ээжээ! эд нар намайг сонсохгүй байна шүү дээ. Та хаана байгаа юм бэ? Охин нь энд байна, Эргээд ирлээ” Бас л хариу алга. Яагаад ч юм бүсгүй энэ л дарааллаар бүгдийг дуудлаа. Амьдрал яагаад ийм дараалал тогтоодог юм бол бүү мэд.
Тэдний хэн нь ч энэ өрөөнд байсангүй. Тэд хүлээлгийн өрөөнд байлаа. Хүү нь машин түрэн тоглож, нөхөр нь тамхи татан цонхоор ширтэж, аав нь ээжийг нь “Ядаж чи минь тайван бай” гэж тайтгаруулж, ээж нь л харин “Охин минь! охин минь!” гэж дуудан “бурхан минь! охины минь оронд намайг аваач” гэж зай завсаргүй шивнэж байсан юм.
Энэ бол зүрх шилжүүлэн суулгах хагалгаа амжилттай дууссаны баталгаа, бүсгүйг сэрээх үеийн дүр зураг. Тиймээ! бүсгүй бүрэн сэрлээ. Одоо энэ зүрхийг өөрийн болгож авах нь бүсгүйн бие махбодь болон сэтгэл санаанаас ихэнх хувь нь шалтгаалах хэрэг. Бүсгүйн дээрээс эмч тонгойн
- Урнаа чи намайг харж байна уу? “Тиймээ би харж байна. Гэхдээ та хэн бэ? би танихгүй байна” Гэвч эмч сонссонгүй
- Би ойлгож байнаа. Чи одоохондоо ярьж чадахгүй. Тэгэхээр чи миний асуусан асуултанд нүдээрээ хариулаарай. Чи чинь маш хөөрхөн нүдтэй охин байна шүү дээ. Тэгэхээр чи чаднаа гэж зоригжуулаад
- “Тийм” гэхээр нэг удаа, “Үгүй” гэхээр хоёр удаа нүдээ цавчаарай за юу гэж зөөлхөн хэллээ. “Яагаад заавал нүдээрээ гэж. Би яриад л байна шүү дээ” гэж бүсгүйг хэлэхэд эмч мэдээж сонссонгүй. “За яахав таныхаар л болохоос”
- Чи намайг харж байна уу?
... Нэг удаа анив.
- Урнаа гэж чиний нэр мөн үү?
... Нэг удаа. . .
- Маш сайн байна. Өнөөдөртөө ингээд болно. Чи амрах ёстой. “Байз л даа. Манайхан хаана байгаа юм бэ? Миний хүү . . . Байзаач дээ”
- Чи өдөр өдрөөр сайжрах болно. Одоо ганцхан тайван л амрах хэрэгтэй за юу? “Өө! хүн юм асуугаад байх чинь . . .” бүсгүй аргаа барахдаа
... Хоёр удаа анивчив.
- Үгүй гэнээ. Өнөөдөртөө болноо охин минь. Одоо амрах хэрэгтэй гэж эмч хэллээ. Энэ удаагийн ярилцлага үүгээр төгслөө. Бүсгүйн нүднээс болор нулимс шүүрэн гарч, шанааг нь даган гялтаганан унав. Үүнээс өөр яах ч билээ дээ.
“Тиймээ би нээрээ зүрхний өвчтэй байсан шүү дээ. Би үхэж байсан. Үхэх ёстойгоо би ч, манайхан ч бүгд мэдэж байсан. Гэтэл үхээгүй юм байж. Тэр байтугай надад зүрх шилжүүлэн суулгасан гэв үү? Өөр хүний зүрх миний цээжинд байгаа гэсэн үг үү. Тэгж л таарах нь” Энэ үед зүрх нь байж ядан дэлсэж байгааг тэр мэдрэв. Маш хүчтэй. Бүр хэдэн хавиргыг нь өвчүүнээс нь хадаж байх шиг нүднэ. Дүүд! дүүд! гэж аппарат дуугарч байв.
Хүүхэн өвчнийг мэдэрч эхлэв. Үнэхээр цээжин бие нь өөрөөс нь салах гэхдээ хаа нэг тийшээ зүтгэж байх шиг мэдрэгдэж, бүх яс нь нэг нэгээрээ салж байх шиг шархирна. Зүрх нь маш хүчтэй савлаж, доргионд нь тархи ангалзана. “Би үхлээ шүү дээ. Намайг авраач ээ. Эрхэмээ. . . миний хүү . . . ааваа, ээжээ. . .” гэж яг л түрүүнийхээ дарааллаар хашгирсаар байв. Гэвч тэд сонсохгүй. Харин сувилагч
- Эмчээ зүрхний цохилт нь хурдасаад, даралт өөрчлөгдөж байна.
- Өвчин намдаах тариа хий. Хөөрхий минь маш их өвдөж байгаа. Бүр тэсэхүйеэ их. Аргагүй шүү дээ. Одоохондоо бүтэн юм нэг ч байхгүй байгаа гэж хэлээд эмчийн гарах нь бүсгүйд сонсогдоно.
Урнаа хэдэн сарын өмнө хагалгааны дараа ингэж л ухаан орж байсан. Эмчийн хэлснээр тэр өдөр ирэх тусам илааршсаар. . .
Урнаагийн гэр бүл тэр чигээрээ аз жаргалтай байгаа. Хорвоод ганц олдох ханиа, төрсөн ганц охиноо алдах гэж байсан тэд баярлахгүй гээд яахав. Урнаа ч гэсэн дүүрэн жаргалтай. Хүүдээ ээж нь амьд байж, хүүгийнхээ гэрэлт ирээдүйг харан хамтдаа олон жил амьдарна. Тэр ч байтугай түүнд дүү гаргаж өгнө. Хүүгээ хөтлөн, хань ижлээ сугадан, нарт ертөнцөд нүүр дүүрэн алхана. Үүн шиг жаргал гэж хаа байхав. Тэр яг хоёр удаа төрсөн юм шиг азтай. Шинэ зүрх нь хааяа нэг сэтгэл хөдөлсөн үед хүчтэй дэлсэхээс өөр зовиур үгүй. Эмнэлэгээс гарах ч дөхөж байв. Харин ганцхан бодол Урнааг зовооно. “Энэ ямар хүний зүрх бол”
- Түг. . түг. . түг түг . . . түгшүүртэй
“Зүрх гэдэг чинь ямар бөөр биш. Ганцхан байдаг эрхтэн. Тэгэхээр энэ зүрхний эзэн одоо энэ ертөнцөд байхгүй байж таараа. Хэн бол? Ямар хүн байсан бол?” гэж бодоход зүрх нь
- Түг түг түг түг түг түг цохилон галзуу юм шиг савчин, тархи ангалзуулна.
“За тэр эхлэх нь. Бодвол энэ зүрх уурлаад байгаа бололтой. Ёо ёо л доо. Өвдөөд байна шүү дээ” ийм тохиолдол Урнаад өдөрт хэд тохиолдох боллоо. Нэг өдөр тасгийнхаа үүдэнд ирээд хоёр хүүхний
- Харин тиймээ. Азтай азтай. Цаад хүн нь хорин хэдхэн настай залуу байсан гэсэн.
- Аз л гэх юм даа. Дээд ял авсан л болохоос хүн шүү дээ уг нь гэж санаандгүй ярихыг хальтхан сонсоод өрөөндөө орж чадалгүй буцав. Урнаа хэний тухай ярьж байсныг мэдэхгүй ч өөрийнхөө тухай юм шиг санагдан сэтгэл нь эвгүйрхэнэ. Санаа дагаад тэр үү зүрх нь
- Түг түг түг түг . . . тавгүйрхэн дэлсэв.
Үүнээс хойш Урнаа цээжин дотроо өөр нэг хүнтэй юм шиг боллоо. Ямар нэгэн юм болвол зүрхээ чагнах нь ихсэв. Мэдээж тэр зүрх ямар бодож сэтгэж, ярих биш. Гэхдээ л Урнаад тийм сэтгэгдэл төрнө. Түүнээсээ болоод тэр үү ямар нэгэн юманд дүрсхийн уурлах нь ихсэв. Яагаад ч юм “Тэр хүн яг л ийм огцом ширүүн ааштай байсан байх” гэж бодогдоно.
Заримдаа . . . Заримдаа бүр хачин. Сараалжин төмөрнөөс гав зүүсэн хоёр гараараа зууран, гуниг цөхрөл нүүгэлтсэн нүдээр гөлрөх хоригдол шиг шинэхэн зүрх нь бороолон эдгэсэн хавирганых нь завсраар өөрийг нь ширтээд байх шиг санагдана. Түүний нүд нь гунигтай л болохоос дүрлэгэр, гялтгар хар. Тэрийг нь батлах гэсэн шиг зүрх нь жигтэйхэн хурднаар
- Түг түг түг түг хийн дэлссээр. . .
Нөхөр нь эргэлтээр ирэх болгондоо үхэл хагацлын хар ангалаас эргэж ирсэн эхнэрээ хайрлаж, энхрийлэн үнсэх гэнэ. Урнаа өөрөө үнсүүлмээр байвч хэн нэгэн хаа нэгтэйгээс хараад байх шиг санагдан цааргална. Эсвэл . . . “Тиймээ тийм энэ зүрх дургүй байх шиг байна. Тэгээд л уурлаад л . . .”
- Түг түг түг түг . . . ууртайгаар савчина.
“Эрэгтэй хүний зүрх болохоороо дургүй байдаг байхаа даа”
Харин хүүгээ үнсэхэд төдийлөн дэвхцээд байхгүй шүү. Гэхдээ Урнаа хүүгээ үнсэж байхдаа зүрхээ чагнадаггүй ч байж болох юм.
Тэрээр юм болгон дээр ингэж зүрхээ чагнах нь үнэхээр хэцүү байлаа. Ийм хэцүү байхад эмч нь
- Охин минь чи их сайхан эдгэж байна. Хэрвээ хүсэж байвал маргааш ч гэсэн гарч болно шүү гээд байх нь хачин. Урнаа өөрт байгаа энэ сэтгэлийнхээ зовлонг эмчдээ хэллээ.
- Надад үнэхээр хэцүү байна эмчээ. Би ингэж үргэлж хоёр хүн шиг амьдрах гэж үү?
- Охин минь аан! гэж бай. Чиний дотор өөр хүн орчихоод байгаа юм байхгүй. Магадгүй чи зүрхнийхээ тухай ямар нэгэн таагүй юм сонссон байх. Манайхны зарим ахархан ухаантай атаархуу нэг нь амнаасаа айхтар бодлогогүй үг унагадаг юм. Гэхдээ энэ бол бэрхшээл биш ээ охин минь. Хамгийн том бэрхшээл чинь үхэл юм шүү дээ. Чи түүнийг ардаа аль хэдийн орхисон. Чиний дотор байгаа энэ зүрхийг эзэн нь сайн дураараа донор болгон өөрөө гарын үсэг зуран байж өгсөн юм шүү дээ. Хэдийгээр буруу юм хийсэн ч гэсэн хойд төрөлдөө сайн сайхан байхыг боддог нь хүний зан. Тэгэхээр чи зөвхөн өөрийнхөө төлөө биш, гэмээ цайруулах гэж байгаа тэр хүний төлөө урт удаан, жаргалтай амьдрах ёстой юм даа. Тэгж байж гэмээж нь бид чинь хүмүүн төрөлтөн гэдгээ тэнгэр бурханд харуулдаг юм шүү дээ. Ганцхан чи ч биш бусдаас эрхтэн авсан бүх л хүн ингэж боддог юм.
Урнаагийн нулимс чимээгүйхэн урсана. Тэр нулимсаа арчиж
- Тэгээд янз бүрийн таагүй юм болохоор л энэ зүрх улам их дэлсэх юм.
- Тэгэлгүй яахав охин минь. Энэ чинь амьд хүний, амьд зүрх шүү дээ. Тэгэхээр чиний сэтгэлийн хөдлөлөөр цусны чинь эргэлт ихэсдэг учраас түүнийг чинь гүйцээж шахах гэж зүрх чинь хурдан ажиллаж байгаа нь тэр. Түүнээс биш . . . гэж үгээ таслан хэсэг байзнаснаа
- Чи заавал уурлаж догдолсон үедээ ч биш зүгээр энгийн эсвэл баяр баясгалантай үедээ ч гэсэн зүрхээ чагнаарай. Тэр чамд бас баярлан булиглаж байх болно. Тэр үед нь чи зүрхтэйгээ яриад үзээрэй л дээ за юу. Зүрх ч гэсэн баярладаг юм шүү дээ гэлээ.
Эмчийн энэ намуухан итгэлтэй яриаг сонсоод Урнаагийн сэтгэл нь онгойж, сүүлчийн хэд хоног дарагдаад байсан хар бодлууд дотроос нь цуварч хөврөн гарах шиг санагдана. Тэгтэл эмч түүнийг бодлыг улам чимэх гэсэн шиг
- За охин минь маргаашнаас гарах бэлтгэлээ хийгээрэй. Гэрийнхэн чинь хичнээн их хүлээж байгаа гэж бодно. Удахгүй шинэ жил ч болох нь хүү чинь ээжгүйгээр яаж баяраа тэмдэглэх билээ, тийм үү дээ гэхэд Урнаагийн сэтгэл бага зэрэг онгойн, баярын нулимстай нүдээр эмчийгээ харан суулаа. Эмч нь
- Чи одоо чагна даа гэхэд нээрээ зүрх нь мөн л баярлан догдолж байх шиг
- Түг түг түг түг. . . хийн хөгжилтэйхэн цохилно. Урнаа эмчийнхээ үгэнд итгэж эхэллээ. Эмч хүн өвчтөнтэйгөө сэтгэлээрээ цуг байдаг ажээ.
Ямар нэгэн чимээ түүнийг сэрээлээ. Тэр өнгөрсөн шөнө сүүлийн хэдэн сар магадгүй сүүлийн хэдэн жил байгаагүйгээр сайхан унтжээ. Нойр нь үнэхээр ханасан байлаа. Урнаа зүрхээ чагнав.
- Түг . . .түг . . .түг . . . намуухан цохилно. Тэр түүнээс эрт сэржээ. Нүдээ нээж хэсэг хэвтсэнээ “Өнөөдөр хоёулаа гарна” Урнаа өөрийн эрхгүй ингэж бодов. Тэр эмчийн хэлсэнээр зүрхтэйгээ зөөлөн аядуухан ярьж байгаа нь энэ. Тэрээр өндийж зөөлөн үсэрхэг материалаар хийсэн улавчаа углахдаа
“Чи нэгийг нь, би нөгөөг нь”
- Түг . . .түг . . . түг. . . бас л намуухан. Тэр энэ харьцаанд дуртай байгаа бололтой. Урнаа нойр ханасаны илрэл болгож нэг сайхан суниагаад цонхон дээрээ ирлээ. Тэрээр халаадныхаа энгэр лүү баруун гараа зөөлхөн шургуулж, эрхий хуруугаар хөхөө түшин, дөрвөн хуруугаараа хөхнийхөө доороос ивэн өргөхөд, зүүн суганаас нь эхлээд хөхнийх нь доогуур ороон өвчүүн дээгүүр нь дээш өгссөн гүрэлзсэн ухаа ягаан сорвины гүвдрүү дунд хуруу тэгээд алганы хонхороор дамжин эрхий хуруунд мэдрэгдэнэ. Эмч энэ сорвийг “Одоохондоо ийм байгаа ч яваандаа юу ч мэдэгдэхгүй шахам нарийхан цагаан сорви болон үлдэнэ” гэсэн юм. Урнаа сорвио энхрийлэх мэт илэн бодолд дарагдана.
Ертөнцийн шинэ өглөө тэднийг ийн угтаж байлаа. Цонхны шилэн дээр цасан ширхэгүүд талстаараа гялтганан унана. Урнаа намрын сүүлээр л ирж хэвтсэнсэн. Одоо арван хоёр сар гарч, өвөл бараг дундаа оржээ. Удахгүй шинэ он гарна.
“Өнөөдөр хоёулаа эмнэлэгээс гарна. Гоё байна уу?”
- Түг . . түг . . түг . . жаахан хурдсав.
“Надад ч гэсэн гоё байна. Чи ч сандарч л байгаа байх л даа. Гэхдээ зүгээрээ би чамд дасч байгаа шиг чи ч гэсэн тэдэнд дасах болно. Чамайг эрэгтэй хүний зүрх байсныг би мэднэ. Гэвч чи одоо эмэгтэй хүний, эх хүний зүрх болсон. Чи хайр энхрийлэл шингэсэн тийм зүрх болно. Чиний урдны эзэн ямар хүн байсан, тэр хүн юу хийсэн нь надад хамаагүй ээ. Магадгүй чи ч гэсэн тэр хүний хийх гэж байсан зүйлд дургүй байсан байж болно шүү дээ тийм үү?”
- Түг түг түг түг . . . бүр хурдлав.
“Тийм байхаа. Би ч гэсэн тэгж бодож байна. Тэр хүн буруу юм хийхэд нь чи их айдаг. Айсандаа бүр даардаг байсан байх.
- Түг түг түг түг . . . чичрэх шиг
“Тэр хүнийг би одоо гэмээ цайруулсан гэж бодож байна. Яагаад гэвэл тэр хүн миний амийг аварсан. Миний хүүг ээжтэй нь үлдээсэн. Бас . . . бас чамайг ч гэсэн амьд үлдээлээ зүрх минь
- Түг түг түг түг . . . зөвшөөрөх мэт
“Тиймээ тийм чи баярлаж байгаа. Би ч гэсэн хязгааргүй баярлаж байна. Чи бид хоёр хоёулаа азтай. Магадгүй намайг ахиад хүүхэд гаргаарай гэсэн байх даа”
- Түг түг түг түг . . . час улаан болсон байх
“ Хи хи. Яасан? Чамд эвгүй байна уу? Зүгээрээ. Чи одоо миний зүрх шүү дээ. Эрхэмээ ч гэсэн намайг хайрладаг шигээ чамайг хайрлах болно. Магадгүй, намайг аварсан болохоор чамд улам их хайртай болох байх. Харин чи битгий ичээд байгаарай”
- Түг түг түг түг . . . сандрангуй
“Ичимхий гэдэг нь. Эрэгтэй хүн чамайг хайрлана гэхээр сонин байгаа юм уу”
- Түг түг түг түг . . . ичингүйрэн
“Үгүй дээ чи чинь одоо минийх шүү дээ. Удахгүй би хэвлийдээ үрээ тээж, зөөлөн булбарайхан хөхөнд минь уураг ивлэхийн цагт чи минь хэзээ ч урдынх шигээ айж, даарахгүйгээ мэдэрч, минийх болсон гэдэгтээ итгэх болноо. Тэр үед чамаас эх хүний цагаахан сэтгэл ундрах болно.
- Түг . . . түг . . . түг . . . намуухан
“Тийм ээ итгэж болно. Би чамд сайхан хайрын халамж, гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал, хүүхэд багачуудын жаргалтай инээд, өглөөний ув улаахан нар, тув тунгалагхан агаар, шөнийн гялалзсан одод, шүлэг нойрны сайхан зүүд гээд сайхан бүхнийг үзүүлнээ”
- Түг түг түг түг . . . догдлонгуй
“Тэгнээ тэгнэ. Удахгүй. Одоо ингээд хувцас ирэнгүүт л хоёулаа гарна шүү дээ. Бас чамд шинэ өглөө, шинэ жил, шинэхэн цасыг үзүүлнэ. Бүр олон олныг үзүүлнэ”
- Түг түг түг түг . . . яарангуй
“Яарч байна гэж үү? Би ч бас яарч байна”
Хаалга онгойх чимээнээр бүсгүйн бодол тасарсан ч сайхан бодлын гэрч болсон инээмсэглэл нүүрэнд нь тэр хэвээрээ үлдэнэ. Сувилагч
- Урнаа чиний хувцас ирлээ. Ингээд хонгорхон бүсгүй минь гарах боллоо доо. Чи минь гамаа сайн хийгээрэй. Чамд сайн сайхныг . . . гээд ямар нэгэн юм хоолойд нь торох шиг болоход үгээ таслан хэсэг байзнаад
- За алив үнсье гээд нүдэндээ цийлэгнэсэн нулимсаа нуух гэхдээ Урнааг удаан тэвэрлээ. Энэ сувилагч бүсгүй ч гэсэн хүний амь аврахад гар бие оролцсон. Хүмүүн бид бие биенээ аврах шиг хамгийн сайхан үйл хаа байхав.
Урнаа гарч ирлээ. Гадаа гараагүй удсан тул нарны гэрэлд түүний нүд гялбана. Гэвч түүний дотроос гэрэлтэх баярын гэрэл нарнаас хүчтэй. Гэхдээ наранд гялбана гэдэг бас л сайхан. Тийм ээ! Урнаа гэрэлт энэ ертөнцдөө эргэн хөл тавьж байгаа нь энэ. Эрхэмээ тэвэр дүүрэн цэцэг бэлэглэлээ. Хүү нь ээждээ хоёр гараа сарвалзуулан гүйн ирж үнсүүллээ.
- Түг түг түг түг . . . сандрангуй
“Би чамд хэлээгүй юү. Гэхдээ сандрах хэрэггүй ээ. Тэд бүгд чамд баярлаж байгаагаа илэрхийлж байгаа юм”
Амьд хүнд, эх хүнд, тэр тусмаа энэ хорвоод эргэж ирсэн хүнд үүнээс илүү сайхан юм гэж хаана байна. Бид хамгийн сайхан юмаа төдийлөн анзаардаггүй бололтой. Эрхэмээ эхнэрээ тэврэн чанга гэгч нь үнсэж
- Би чамдаа хязгааргүй . . . бүр хязгааргүй их хайртай гэлээ
- Түг түг түг түг. . .түг түг сандран догдолно
“Ичээд байгаа юмуу? Амьдрал хайрласан атгахан улаан зүрх минь би ч гэсэн чамд хайртай” гэж Урнаа өрөөсөн гараараа зүрхээн даран бодоод нөхөртөө
- Би ч гэсэн чамдаа хайртай. . . гэж хэллээ. Түүний царайд хязгааргүй баяр гэрэлтэнэ.
Гадаа өвлийн намуухан өглөө. Шинэхэн цасан будран орж эхлэв. Гудамжинд хүмүүс нөгөө л урдынх шигээ байдгаараа, ямар нэгэн юманд яарцгаан, хаа нэг тийшээ алхацгаана. Тэдний хэн нь ч Урнааг ийм үүх түүхтэй гэж мэдэхгүй. Мэдрэхгүй. Тэд үхэл амьдралын заагийг одоохондоо мэдэхгүй. Тэр нь ч дээр. Урнаа будран орох цас руу нүдээ анивчуулан харж, алгаа тосоход цасан ширхэг түүний жижигхэн цагаан гар дээр зөөлхөн буун баярын нулимс шиг бөнжийн хайлна. Тэр ахин учирсан бүхнээ ээлж дараалан шимтэн шимтэн харж, өглөөний цэнгэг агаараас цээж дүүрэн амьсгална.
“Тээр, би чамд сайхан юм бүхнийг үзүүлнэ гэж хэлээгүй юү. Одоо ингээд эхэлж байгаа нь энэ дээ”
- Түг түг түг түг . . . итгэж ядан
“Харин . . . харин . . . би чамдаа ганцхан юмыг л үзүүлж чадахгүй нь дээ”
- Түг түг түг түг түг . . . гайхангуй
“Юу вэ ? гэж үү. Зүрх минь би чамдаа анхны хайрыг л амсуулж чадахгүй нь . . .”
- Түг . . . түг . . . . . . .түг . . . түг . . . гунигтай
“Уучлаарай . . .”

12. 17. 2008

Бүрэн эхээрээ...

Хөтөл давсан монгол - 2 (Өгүүллэг)

“Эдний мал ер нь бидэнд ямар хамаа байнаа” гэсэн янзтай Шүр байж ядан дороо хавчигнан зогсоно. Хурдхан шиг туслаад өгчихгүй гээд адгаж байгаагий нь Тогтох бол гадарлаж л байгаа. Тогтох тэднийхний малыг харчих санаатай ийш тийш хараачлан шингэж буй нарны доогуур саравчлахад түүний бодлыг таах мэт залуу
- Хэдэн хүүхэд малтайгаа урдуур яваа. Газар нь арай цагаан юм. Бид хэд түрүүлж очоод төвхөнчих санаатай яваа ухаантай. Мөдхөн нар унах нь, гэгээтэй дээр гэрээ шовойлгоно байгаа гээд өндийхөд Тогтох юм хэлэх гэж ам нь ангалзана. Хажуугаас нь Шүрийн нүд ам татагнаад сандаргана. Тэгж тэгж Тогтох нэг юм
- Хэрвээ боломж байвал бидэнд туслах арга байна уу? гэж зориг муутайхан хэлэхэд
- Харанхуйгийн ажил бүтэмж муу. Маргааш өглөө тэрэгтэй чинь ноцолдохуу даа гэлээ. Тэр үнэхээр цаг хугацаанд баригдсан шинж алга. Тогтоход хэлэх үг олдсонгүй.
- За тэгье дээ гээд Шүр лүү хартал нүд нэг их эргэлдсэнээ нөгөө залуугаас
- Бид нар уг нь жаахан яаруухан яваа юм л даа ахаа. Боломж байвал одоо гаргалцаад өгөхгүй юу? гэтэл
- Одоо энэ бүрэнхийд тэмээ мал үргээд сүйд болноо. Манай энэ хэд машин техник бараг үзээгүй мал. Тэгээд ч та нар энэ харанхуйд жаахан ийшлээд л суучихвал хэн та нарт туслах юм. Өшөө дахиад хэд ч хоноо билээ, тийм үү дээ? Айн? гэхэд түүний үг үнэний хувьтай тул хэлэх үг олдсонгүй. Цэнхэр дээлтэй бүсгүй нөхрөө даган босож, хормойгоо гөвөөд тэмээнүүдээ ээлж дараалан сөөглөн хэвтүүлэхийг харсан бага хүү нь
- Ээжээ, ээжээ тэр эгчийг хараа. Тэмээнүүдэд нэг үг хэлээд бүгдийнх нь хөлийг нь нугалаад суулгачихлаа. Циркийн тэмээ юм шиг байнаа гэж хашгирав. Машин руугаа явж байсан Тогтох хүүгийнхээ өмнөөс нүүр нь улалзавч харуй бүрийд үл мэдэгдэнэ. Хүүхэн залуу хоёр ч олон юм ярилгүй хомноотой ачаагаа буулгаж эхлэв. Хэвтсэн тэмээний хоёр талд гаран тэнгийн ачаанаас уруулаа хагас зуумар болоод сэвхийтэл өргөх бүсгүйг харж зогссон Шүр гайхсандаа амаа ангайн гөлрөнө. Гэтэл голын хүрэн тэмээний тэгнээтэй ачаанаас хоёр хүүхэд шовос гээд гараад иртэл тэгнэ чинээ саналгүй харж зогссон Шүр нүдэндээ итгэсэнгүй цочсондоо
- Эжий минь ээ! гэж муухай хашгиран арагшаа ухасхийхэд хоёр хүүхэд нь даган хаа нэг тийшээ зугатав. Тэдний дуунаар тэмээний толгой ольсхийж, морьдын чих солбилзов. Халтар нохой хоолойгоо хүржигнүүлэн хаашаа хамаагүй хуцах аядав. Яг энэ үед машинаасаа майхан саваа авчирч байсан Тогтох санаа нь зовсондоо Шүр лүү хяламхийж
- Аятайхан бай л даа чи одоо гэж шивнээд
- Алив надад туслаач, майханаа барья гэлээ.
Ачаатай арагнаас гарсан хоёр хүүхэд гадны улсаас бишүүрхэн эцэг эхийгээ тойрон хэсэг байзнаснаа хүүхэд л юм болохоор сониучирхан Тогтохын хоёр хүү рүү аажим аажимаар дөхнө. Том нь Тогтохын багатай ойролцоо болов уу. Бага нь бүр бага ажээ. Үсийг нь хусаад жаахан согсоо үлдээчихсэн нь үдшийн намуун салхинд сэвэгнэн хийснэ. Хоёулаа ув улаан хацартай, энгэр нь халтартсан дээлтэй. Бага нь баадай өмсчихөж. Нусаа шур шурхийлгэн татаж, үлдсэн хэсгийг нь гарынхаа араар шудрах тэр хоёр амьтан хорголон хар нүдээр тэднийг цоолчихвий гэмээр гайхан ширтэнэ. Тогтоход бол хөөрхөн л юмнууд харагдана. Тогтох ч гэсэн багадаа ийм юмнуудын л нэг байсан байж мэднэ. Тогтох Шүр хоёрыг майханаа барих гэж уяа бүч, тулгуур багана гээд элдвийн олон төмрийнх нь учрыг олох гэсээр байтал нэг мэдэхнээ нөгөө эр эм хоёр идээ цагааны бололтой багавтар бор гэрийг аль эдийн босгочихно тэр. Тэр хооронд ажил нь бүтэмж муутай, хээр гадаа хонож яваадаа багтарч ядах Шүр
- Чамаас болж хээр хонож, үзээгүйгээ үзэх нь. Машин барьж чадахгүй юм бол үхсэнээ хийж наашаа явсан юм. Алив өнөөх миний нутаг, төрсөн газар орон гээд л үхчих гээд байдаг. Ганц судаг тойроод гарчихаж чадахгүй. Энэ хоёр хүүхэд ч гэсэн шумууланд бариулж гүйцлээ. Шөнө зүүдлээд унтахгүй ээ одоо . . . гээд л зай завсаргүй үглэдэг нь болов.
- Чи ингэж яншаад байхаар эндээс түшиж байгаа ч гэж нэг багана түшүүлэв. Тэдний тод өнгөтэй эрээн майханаас тэмээ мал үргэн сортолзож, эзэн нь хашгирч гууглан малдаа чимээ өгч байгаа харагдана.
Ийнхүү хот хөдөөгийн хоёр айл Дөмөнгийн хөндийд хоноглох болов. Нар аль хэдийн шингэжээ. Толгой хорогдох оронтой болчихоор хэн хүний сэтгэл жаахан тайвширдаг юм хойно доо. Нэгэнт энд хонох нь тодорхой болсон тул Шүрийн үглэх бага зэрэг татрав. Хүүхдүүд ч гэсэн хэдийгээр хоёр хоёроороо хуваагдсахийн байгаа ч бас ч гэж бөөндөө шүү. Эв нь таарвал тоглочих санаатай. Тогтохын бага гүйж ирсэнээ ээждээ
- Ээжээ тэр хүүхдийг хараа боовоо гаргачихаж
- За за айлын хүүхэд ямар байх нь ямар хамаатай юм гэснээ Тогтох руу харж
- Нээрээ ялаа шумуул идчихдэггүй л юм байхдаа. Ядаж л шороо тоос гээд хэцүү л баймаар юмаа гэхэд
- Хөдөөний хүүхдүүд ингэж л хүн болдог юм шүү дээ. Харин чи цаана чинь чихэр ёотон байвал эдэнд өгөөч гэлээ. Шүр сая гэнэт санав бололтой цүнхээ ухан атга атга чихэр хоёр хүүд өгөв. Өөрөө хүүхэдтэй эх хүний хувьд иймэрхүү юманд Шүр харин нэг их юм яриад байхгүй ээ зайлуул. Хүүхдүүд хувиа аван гэрлүүгээ гүйлдэнэ. Бага нь ганц нэгийг унагаав бололтой эргэж буцан тонголзоно. Тогтохынх хиам талх гээд бэлэн юмаар хооллов. Дөмөнгийн хөндий тэр чигээрээ нам гүмхэн. Дэлгээтэй орхиосон тэмээн хомноо, тэнгийн ачаа, чөдөр тушаа гээд цаашлаад униар татсан хөндийн тэрүүхэн тэнд идээшлэх хэдэн тэмээ, чөдрийн хоёр морь гээд нүдэнд торох бүхнийг майхны амаар харан суухдаа Тогтох
- Хөдөө нутгаа гэж мөн ч сайхан байгаа юм шүү. Монгол гэдэг маань энд л нэг жинхэнэ утгаараа байгаа юм даа гэж юунд ч юм санаа алдан хэлэхэд
- Хн! Ёстой чиний л монгол байхдаа. Гэрэл цахилгаан ч үгүй, ус унд ч байхгүй юу нь тэгтэлээ сайхан байгаа юм? гэхэд
- Чи ойлгохгүй ээ гэж Тогтох сунжруулан хэлээд
- Чи харахгүй байна уу? Тайван амгалан, хүмүүс нь ч гэсэн хүнээрээ. Яриа хөөрөө нь энгүүн элдвийн буруу зөрүү бодолгүй. Хүүхнүүд нь ч гэсэн дээ олон үггүй, байгаагаараа гэтэл Шүрийн юм нь хөдлөөдөхөв
- Үгүй ээ ерөө. Чи ч тэгж л бодож байгаа л даа. Нэртэйгээр нь намайг нэг гандсан дээл эгэлдрэглүүлээд, цагаан ултай эмээгийн гутал өмсгөчих. Тэгээд амаа хамхиад, пад хар царайлаад яйжийгаад сууж бай гэл дээ чи.
- Чи наад амаа. Хүн сонсчихвол яана. Юунд ингэж хэрүүл өдөж байдаг юм гэхэд Шүр сэхээ авав бололтой
- Тэгж байгаа, тэгж байгаа чи. Би ер чиний дотор чинь сууж байгаа юм шиг мэдэж байна. Энэ хүүхэн шиг болчихоосой гэж чи хүсээд л байгаа байлгүй гэж шивнэж үгэллээ.
Харин нөгөө айл хээрийн цай буцалган ааруул өрөмхөн хөвүүлэн цайлж хонох шинжтэй. Хоорондоо юу ч юм ярилцан дүнгэнэж, залуу үе үе хүг хүг инээж, хүүхэн ч гэсэн ямар нэгэн юм тасралтгүй ярьж байгаа нь бүдэгхэн сонсогдоно. Гэтэл Шүр гэнэт юм санасан шинжтэй
- Тогтохоо, эд нар гайгүй байгаа. Шөнө биднийг сүйд хийчих юм биш биз дээ. Янз бүрийн юм сонсогдоод л байдаг шүү гэж шивнэн асуухад
- За юү гэждээ. Чи ер нь яасан хачин юм боддог юм. Монгол хүн чинь уг нь цоожгүй хаалгатай, хоёргүй сэтгэлтэй сайхан ард түмэн байсан юм шүү гэснээ цааш нь юу ч гэж яриад нэмэргүйг мэдэх тул хий дэмий л санаа алдаснаа
- Харин энэ залууд ганц шил юм задалдаг юм билүү гэхэд
- Юү гээд солиороод байгаа юм бэ. Согтуу хөлчүүдээ яадаг ч юм билээ. Аягүй бол орвонгоороо . . . гэснээ үгээ тасалж долоовор хуруугаараа хоолойгоо зурж үзүүлээд
- Ингүүлчих ч юм билүү гэхэд Шүрийг харсан Тогтохын инээд ч хүрэх шиг, уур ч хүрэх шиг. Хоёр нүдээ алаглуулж ирээд үнэнээсээ хэлж байгаагий нь бодохоор өрөвдмөөр ч юм шиг. Миний санаж байгаа энэ хүний бодож яваа хоёр тэнгэр газар шиг ялгаатай юм даа. Харсаар байтал өөрсдийгөө ингэж өөрчлөгдөж байгаагаа бодохоор юунд ч юм бухимдмаар.
Тэрээр майханаас гарч, гадаа орчныг ажин тамхилан зогсоно. Уг нь сар хээр хоносон сайхан шөнө санж. Гурван тэмээ, хоёр адуу тэрүүхэн тэнд идэшлэн байгаа нь тодхон харагдана. Морьд сүүлээ шарваж, хаа нэг тургилна. Тэмээний буйл бурантаг хүртэл сэртийж сүүдэртэнэ. Тэр ч байтугай өвсний толгойд бөнжигнөх шүүдэрс сарны туяанд гялтаганах нь илхэн. Замын явдалдаа ядарсан уу яасан нөгөө залуугийнх лаагаа унтраагаад төдөлгүй хурхирах дуу тэдний нимгэн гэрээс тодхон дуулдана. “Уг нь бид хот, хөдөөгийнх л болохоос ойролцоо насны нэг үеийн залуус. Ийм сайхан нутагт таарсан замын улс байна сайхан сэтгэлээр бие биендээ хандаж, байгаа байгаа орчныхоо тухай ярьж хөөрч, ганц нэг зуу татсан шиг хоносон бол. Даана ч манай энэ гэж шазав татав хийгээд юун ярьж суух манатай. Эд ч гэсэн дээ хөөрхий өдөржин морин дээр агсагдаад ядарсан ч байхаа даа. Хөдөөний амьдралаа гэж нэгэн бодлын бас л хүнд шүү. Дуу шуу багатай мөрөөрөө улс байх шиг байна. Тэр муу эхнэр нь ер нь ганц үг хэлэв үү? Үгүй л байхаа даа. Эсвэл би анзаарсангүй юү. Би ч гэж би. Миний чихэн дээр Шүрийн дуу л хадаад байхаас өөрийг ч бараг сонсохгүй болчихож дээ. Эмэгтэй болгон манай Шүр шиг байвал энэ хорвоо ертөнц ер нь юу болох бол” хэмээн бодсоноо айл болгонд Шүр шиг хүн байна гэж төсөөлж бодов бололтой инээмсэглэн толгой сэгсрэв. Тэрээр тамхиа таатай нь аргагүй сороод тэнгэрт анивчих оддыг ширтэн зогстол майхны амаар Шүрийн толгой цухуйж
- Хүүеээ! Үлийгээ хийгээд гадаа зогсоод байгаа юм бэ? Орж унтаач. Өдөржингөө энэ ямбий машинд чинь сэгсрэгдээд нуруу тасарчих гээд байхад гэж Шүр шивнэн зандрав. Тогтох айлын улсыг сэрээчихвий гэх дээ хурдхан шиг майхандаа шурган орлоо. Шүр тэр үүдэнд юу ч юм хийж майхны амтай ноцолдож байгаад эргэж Тогтоход наалдан хэвтээд
- Яанаа зүгээр байгаа?
- Яав л гэждээ. Сайхан монгол хүмүүс л байна.
- За за монгол монгол гээд ойрдоо солиороод байх юм. Бид монгол биш юм уу? гайхуулах гэж зүгээр гэхэд Тогтох уртаар санаа алдан
- Бид монгол биш болжээ гэдгийг өнөөдөр л сайн ойлгож авлаа. Өнөөгийн бид нар нэгэн бодлын ичмээр ч юмаа даа гэхэд
- Үгүй ерөө чи тэгээд нэг хятад авгайтай зовж яваа амьтан юм биздээ гэхэд Тогтох эхнэрээ шоолонгуй инээмсэглэж “Тэмээ гэхээр ямаа гэдэг янзын амьтан шүү. Юу ч гэж хэлээд ойлгохгүй хүнийг яалтай ч билээ дээ” гэж бодсоноо
- Шүрээ, Чи тэр хүүхнийг энэ орой ер нь ам ангайсныг үзсэн үү? гэтэл
- Харин тийм. Ер юу ч ярихгүй юм. Бидэнтэй мэндэлсэнийг бодоход хэлтэй л баймаар юм. Аягүй бол энэ нэг хар юм нь олон юм ярилаа гээд уурладаг юм болов уу. Хөөрхий манай энэ хөдөөний хүүхнүүдэд гэж гэр бүлийн хүчирхийлэлд автсан улс. Эдэнд жендэрийн асуудал үнэхээр хэрэгтэй байгаа байхгүй юу гэж Шүр нэг их ухаантай царайлахад Тогтох түсхийтэл инээд алдчихав.
- За үхсэндээ хүн шоолсон юм. Хорвоо дээр ганцхан чи л ухаантай нь юм уу? гэж Шүр уурлах тунирхахын завсар хэлэв. Тогтох инээдээ барьж ядан жуумагнана. Үгүй бас тэгээд хурал дээр илтгэл тавьж байгаа юм аятай майхны дээвэр лүү жижигхэн могжгор гараараа савчиж ирээд л “жендэр жендэр” гэсний нь бодохоор инээд нь хүрээд болох биш. Уг нь Тогтох шал өөр юм бодож байсан юмсанж. Хэлэх ч үг олдсонгүй. Шүр түүний харцаараа ширвэж
- За за юун айлгүйтчихсэн юм. Ангалзаад байлгүй унтаж үз. Аягүй бол маргааш үүлгэртэж явж бас нэг юм руу ороод хээр хонох юм болно зүгээр гэсээр Шүр тонтогонон цааш эргэлээ. Тэгтэл майхны хаяагаар нэг амьтаны амьсгаадан уухилж, шиншлэх чимээ гарахад Шүр байдгаараа сандран
- Яанаа. Хэлээгүй юу. Энэ гадаа хүн байнаа. Ингээд үхдэг байжээ гэж шивэгнэн айсандаа Тогтохын суганд шигдэв. Тогтох жаахан чагнаж байснаа
- Эдний халтар нохой байнаа. Чи цаад хүүхдүүдээ сэрээчихэв гээд чих тавин чагнаж байгаад хэн хэн нь нам унтжээ.
Нэг мэдсэн чинь морь малын чимээ гараад, майхны гадаа хүн хоолой засах дуунаар Тогтох сэрэв. Нар аль хэдийнээ мандсан бололтой майханд гэгээ татаж, битүү халсан майханд нам унтсан бололтой. Майхны наран талын дээвэр дээр шөнөдөө бээрч хоносон ялаанууд далавчаа хавиран дүнгэнэлдэн сууцгаана. Тогтох нүд нь аниатай шахам амьтан гарах гэж майхныхаа амны цахилгаантай ноцолдоод болдоггүй. Сайн хартал нэг муу хумсны толион чинээ шар цоожоор цоожилчихож.
- Еээ! . . . гээд Тогтохыг мунгинаж байтал Шүр араас нь
- Май энэ түлхүүр аваач мангараа
- Үхсэнээ хийж түгжсэн юм гэхэд Шүр
- Яадгийн яадгийн гэж хөнжлийн завсраар шазав татав хийнэ. Өглөө нүдээ хуулаад л хэрэлдэх маягийн юм болов. Майхан дотроо түнтэгнэж түнтэгнэж нэг юм гарч иртэл яг хажууд нь нөгөө залуу гайхсан янзтай зосгож байв. Тогтохын ичсэн зовсон гэж юүхэв. Нүүр нь шатах шиг болж халуу дүүгнэ. Ичсэндээ хий дэмий л
- Манай энэ хүүхдүүд . . . гээд үгээ гүйцэж чадсангүй ээрэн түгдэрсэнээ инээмэр аядав. Тэд аль хэдийнээ босоод бүр гэр бараагаа хүртэл хураагаад ачаалахад бэлэн болжээ. “Хэдий завандаа вэ” гэж бодохын сацуу нар гартал унтсан өөрсдөөсөө баахан ичив.
- За хө эртхэн танай машиныг гаргах уу даа. Бид ч гэсэн газар дөхөхгүй бол бас зайтай гэсээр том хүрэн атаа хөтлөөд ирэв. Тэрээр суран аргамжаагаа хуйлан мөрөндөө өлгөжээ.
Тогтох сандуу мэндүү гутлаа угалж, яваан дундаа цамцаа өмсөнө. Залуугийн дэргэд явахад түүнээс хээрийн нар салхи хийгээд гандмал даавууны үнэр ханхлана. Хүрэн ат шөнөжин идсэнээ хивж ногооны үнэртэй халуун амьсгаа нь тэр хоёрын ар дагзанаас мэдрэгдэнэ. Төдхөн намгарахаг газар тэмээн тавагны хэлбэрээр хонхойн ус шүүрэн тогтож, гишгэгдэлд налсан зөөлөн ширэг өвс ширхэг ширхэгээр сэрийлдэн босно.
Муу саарал тэрэг нь шаварт нэг хоноод бүр өнгөө алдан нурмайж харагдана. Өчигдөр шавраас гаргах гэж байгаа нь энэ гээд баахан хольхуулаад, шавраар будаад хаясандаа тэр байх л даа. Шавар луу яаж оръё доо гэсэн шиг Тогтохыг гишгэж ядан шавар тойрон алцагнаж явтал нөгөө залуу түрийтэй том гутлаараа шал пал хийлгэн туучуулаад явж орчихов. Авч явсан сурныхаа үзүүрээр машины урд талаас гогцоолдон уяад битүү үзүүрийг нь тэмээнийхээ хэнхдэгээр ороон урд бөхнийх нь урдуур зөрүүлэв. Тэгээд
- За хө машинаа асаагаад тэмээг зүтгэхлээр дэмнээд өгөхийг бодоорой хө. Гарчих байхаа гэж амгалан нь аргагүй хүнгэнүүлэн хэлэв. Тогтох ч яахав дэгэн, дэгэн гэж гүйсээр машиндаа сууж мотороо асаагаад залууг тэмээгээ ороолгонгуут даган хаазлав. Дугуйн эргэлтээр ус шавар сарр сарр хийн ийш тийш цацрав. Тэмээ ч эхэндээ үргэж цовхчоод учраа олсонгүй юү эхний оролдлого болсонгүй. Дараагийн удаа Тогтох нэг киноноос санаа авч тэмээг зүтгэнгүүт сигналаа дартал тэмээ цочсондоо хоёр овгос гээд л гаргачихна тэр. Тэмээний араас чирэгдэн хэсэг явахад машины дугуйнд шавар хавирах нь сонсогдоно. Залуу сураа тайлж, хэсэг бусаг шаврыг нь ханцуйгаараа шудраад алдалж татан эвхэнэ. Сурны дотор талаар шар хальс нь шаргалтаж, тос даан харагдахыг бодоход энэ жил идээлж элдсэн шинэхэн сур бололтой. Сурны үзүүр ончирч зангирсаныг залуу адууных шиг иржийсэн тагжгар цагаан шүдээр хэдхэн зулгаагаад тайлчихав. Түүний аманд сур идээлсэний шорвог шүүс амтагдав уу гэлтэй жаахан ярвайсхийсэн ээ нулимж байгаа харагдав. Тэгэхэд Тогтох “Яасан сайхан шүдтэй юм. Уулзсанаасаа хойш анзаараагүй юм байх чинь” гэж хаа хамаагүй юм бодож зогсов.
Машин гаргахад нэг их цаг орсонгүй. Тэднийг эргээд иртэл Шүр хүүхдүүдтэйгээ дөнгөж майхнаас гарч ирж байлаа. Шүр машин гаргасаныг хараад
- Өө! ингээд л болчихно энэ үү? гэж царай нь гийхийг бодоход баярлаж байгаа нь илт. Тэгсэнээ гэнэт хувирч
- Энүүхэний төлөө хөдөө нэг хоночих гэж Тогтох руу нүд буландав. Тогтох харин энэ удаа нэг эр хүн шиг
- Алив цаанаасаа нэг шил архи, дүнсэн тамхи, талх боов юу байна нэг уутанд хийгээд аль гэж нилээд шийдэмгий дуугарсан тул Шүр ч олон юм ярилгүй гаргаад ирэв. Тэр хооронд залуу аль хэдийн хүрэн атаа ачаалчихав. Тогтох түүнийг авч
- За хө! замд таарч их тус боллоо. Энэ нэг жаахан чихэр боовхон. Хүүхдүүддээ өгөөрэй гэхэд залуу авч өвөртлөөд
- За гялайлаа. Та нар одоо гэрэл гэгээтэйд алзахгүй бизээ. Сайн яваад хүрээрэй гэлээ.
Чихэр боов гэх сургаар аль хэдийн тэмээнд тэгнэгдсэн арган дотроос халтайсан хоёр юм шоволзож, хорголон хар нүдээ гялтагнуулан харах нь хөөрхөн гэж. Шарга морьтой бүсгүй мөн л чимээгүйхэн инээмсэглэн
- Баяртай сайн яваарай гэж цорын ганц бүтэн өгүүлбэр хэлэв. Ийнхүү бяцхан жин хөдөлж, тэдний хажуугаар өнгөрөхөд хүүхний унаж явсан шарга морь хамар амандаа орох ялаанаас төвөгшөөн тургив. Тогтохын хоёр хүү бондогосхийн цочиж ээж рүүгээ ухас хийснээ том хүү нь эргэн харж
- Тэр морь нулимаад байна ааваа гэж авлаа. Тогтох хүү рүүгээ нэг үг хэлэх гэснээ “Үгүй ээ бид гэж нэг иймэрхүү монголоо алдчихсан янзтай байхад энэ хүүхдүүд арга ч үгүй юм байхаа даа” гэж бодон хүүгийнхээ мөрөн дээр гараа тавин жингийн араас харан зогсоно.
- Замын улсад туслаад өгдөг сайн улсууд байна шүү гэж Шүрийн амнаас анх удаа аятайхан үг унав. Түүнийг нь дэмжиж Тогтох
- Монголчууд гэж иймэрхүү л улс байсан юм. Одоо ч ийм улс ховордоо. Зүгээр хот орон газрын хүмүүс таарсан бол шан харамж нэхэх байсан биз гэхэд Шүр
- Бид сая тэгээд хөлсий нь чамгүй л өглөө шүү дээ. Үүнээс илүү яадаг юм
- Тэр чинь үнэ хөлс бишээ хө. Сэтгэл юм шүү дээ. Хөлс. сэтгэл хоёрын хооронд ялгаа их бий гэж Тогтох шүүрс алдан хэлэв. Морьд тургилж, тэмээд гув гув дуугаран хэзээ очих газраа хүрнэ дээ гэмээр аажуухан цаашлана. Энэ бяцхан хөсөг, энэ гэр бүл тэр чигээрээ энэ хөндий, энэ байгалийн нэгэн хэсэг мэт зохицон харагдана. Харин энэ төмөр машин, майхан сав, тэдний хувцас хунар гээд хэтэрхий тод, хэтэрхий хүйтэн эдгээр юмс лав байгалийнх бишээ.
Яагаад ч юм бүү мэд тэдний араас харахад Тогтохоос нэг л юм салгаад аваад явчих шиг хөнгөн гунигт автана. Тэгсэнээ тэд сая нэг юм гэнэт ухаан орж майхан саваа хураах юм болон бужигнаж эхлэв. Хүү нь тэдний яриаг чагнаж байсан бололтой аавдаа ирж
- Ааваа тэр хүмүүс жинхэнэ монгол хүмүүс юм уу? гэхэд Тогтох өөрийн адил европ хувцас өмсөж, шавар тогтсон пүүз угласан хүүгээ харж байснаа хүүгийнхээ толгойг илж
- За бараг л тийм дээ миний хүү гэлээ. Тэгтэл Шүр тэндээс
- За та хоёр одоо ямар юмны чинь монгол зонгол гээд том том юм ярьдаг юм зүгээр. Чи одоо өөрөө л өвчигнөх мөрөөрөө өвчигнөхгүй хүүхэд уруу татаад. Их бага хоёр нийлчихээд одоо л сүйд болж гэнэ. Энэ юмаа хураагаач. Одоо ингэсээр байтал бас шөнө боллоо. Би л дахиж энэ эзгүй зэлүүд газар чинь унтаж чадахгүй шүү. Ямар чоно нохой биш. Урд шөнө доороос чийг даагаад унтаж ч чадсангүй. Энэ хоёр бөөр салсан байх өө, салсан байх . . . гэх түүний үглээн тасралтгүй үргэлжлэнэ. Тогтох Шүрийг харж нэг толгой сэгсэрснээ. “За за ингэж үглэж л байвал жаргаж байдаг хүн юм байхаа даа” хэмээн эхнэрээ өршөөн бодов. Өөр ч яах ч билээ.
Одоо энэ хөндийн нам гүмийг Шүрийн хаа хамаагүй үглэх, машины төмөр хаалга хап яп хийх чимээ л хаа нэг эвдэнэ. Гэсэн ч цэцэгс цомирлогоо дэлгэн дээшээ тэнгэр өөд сарвайж, тэртээ дээр хоёр жижигхэн шувууд бие биетэйгээ хөөцөлдөн нисэлдэж Дөмөнгийн шинэ өглөө эхэлдгээрээ эхлэх ажээ. Тогтох майхан юмаа хурааж машиндаа хий зуураа бяцхан жингийн хойноос үе үе харц гүйлгэсээр байлаа. Тэд зэрэглээн дунд намилзан цаашилсаар. . . Яагаад ч юм Тогтоход тэдгээр хүмүүс зүүд зэрэглээ ч юм шиг. Эсвэл үлгэр домог нүдний нь өмнүүр хөврөөд өнгөрөх шиг мэдрэмж төрөх нь сонин. Тогтох хамаг юмаа ачаад эргэж хартал бяцхан нүүдэл аль хэдийн Цагаан хөтлийг алгуурхан давж яваа харагдлаа. “Малын хөл гэж хорон юмдаа. Хэзээ хүрнэ дээ гэж бодогдохоор л байсан. Намайг ганц майхан хураах хооронд л тэнд хүрчихэж байна шүү дээ” гэж бодон Тогтох тэнгэр газрын савслага руу орох мэт Цагаан хөтлийг давж буй ганц бараан дурсээс харцаа салгаж чадахгүй байлаа “Урдны улс нэгэн бодлын сайхан байжээ. Хөдөө талдаа эрх дураараа, энэ сайхан байгальдаа эзэн нь болж. Үнэн хэрэгтээ бол нэгэн хэсэг нь байж. Хүмүүс бид хөгжих ёстой л байх. Хөдөөнийхөн маань хэцүүхэндээ хэцүүхэн л байх шиг. Ёстой Шүрийн хэлдгээр жендэрээс авхуулаад юм юм л хэрэгтэй нь үнэн. Гэвч эдэнд маань хүний сэтгэлийн сайн сайхан чанарууд байсаар л байна шүү дээ. Гэхдээ одоохондоо. Өдөр ирэх бүр биднээс холдсоор байгаа бүхэндээ бид авах гээхийн ухаанаар хандах ёстой юм даа” гэж Тогтох, бичигч хүний зангаар болоод өнгөрсөн эсвэл бодогдоод өнгөрсөн бүхнээ базан дотор хүнтэйгээ ярилцана. Түүний шар царайд их холын хүслээсээ үлдэж хоцорсон хүний үл ялиг гуниг сүүмэлзэж Цагаан хөтлийн хэцийг ширтэн зогсоно. Ард нь машины хаалга онгойх чимээ сонсогдож
- Өнөөдөр ингэхэд явах уу, үгүй юү? Ахиад эндээ хонох гээд байгаа юм уу? Юугаа гөлрөөд зогсчихдог юм? гээд Тогтохыг юм хэлэх нь үү гэсэн янзтай хэсэг хүлээснээ
- Өө чихгүй толгой гэх Шүрийн амандаа үглэх нь сонсогдоно. Энэ удаа Тогтох хариу хэлсэнгүй. Тэгтэл хүү нь аавынхаа дэргэд гүйж ирснээ
- Ааваа ааваа! тэрийг хараа. Нөгөө жинхэнэ монгол хүмүүс чинь уул даваад, тэнгэр лүү орчихлоо . . .
- Тийм ээ миний хүү тэд явчихлаа . . .


Бүрэн эхээрээ...

Хөтөл давсан монгол - 1 (Өгүүллэг)

Тогтох урдах замаа ширтэн энхэл донхолыг нь тойруулан нэг их яаралгүйгээр урагшлана. Түүний явж буй энэ хоолойг Уудамын хоолой гэх бөгөөд өвлийн цасан шуурга, өвөл ч гэлтгүй зуны шавшуур хүйтэн бороонд уруудсан мал энэ хоолойд ирж тогтох нь олонтоо. Тиймээс ч энэ нутгийнхан салхи шуурганы чиг наашаа чигтэй байвал нэг их санаа зовдоггүй гэхэд болно. Түүнийг батлах мэт одоо ч гэсэн хэсэг бусаг адуу мал энд тэнд байгаа харагдана. Саяын хэд хоногийн борооноор л ирсэн бололтой. Энэ зун зуншлага сайхан байгаа ажээ. Өвсний гарц ч их учир Уудамын хоолой тэр чигээрэ халиуран найгах нь дайвалзан буй их усны мандал гэлтэй. Тэр ч байтугай замын голын зураагаар ургасан өвс хүртэл Тогтохын муу навтгар тэрэгний доороос сарлан маажлах нь сонсогдоно. Хоолойн төгсгөлд хөндөлсөх хэд хэдэн гувчаатай хөтлийг Цагаан хөтөл гэх бөгөөд түүнээс цааш Дөмөнгийн хөндий гэж бий. “Дөмөнг барчихвал ч бараг л очлоо л гэсэн үг дээ” хэмээн Тогтох бодон явна.
Тогтох гэж донж дорой, дуу муутай, шармигар шар залуу нилээд хэдэн жилийн өмнө хот бараадсан боловч сургууль соёл гэж, дараа нь ажил төрөл гээд, эцэст нь хүнтэй сууж хүүхэд нялхас залгаснаар нутгаараа ганц ч ирж чадаагүй яваа амьтан.
Бодолдоо болоод замын хонхорхойг анзааралгүй эвгүйхэн донсолгоод авав. Хонхорхойд тогтсон ус замын тэртээ хажуу руу үсрэхийг бодоход овоо л донслов бололтой. Тогтох хойшоо эргэж хүүхдүүд рүүгээ хартал хоёр хүү нь хойд суудал дээр зөрөлдөн унтжээ. Мэдсэн шинж ер алга. Багынх нь амнаас хүлхэж явсан чихэр нь энгэр дээр нь унасан байх агаад нарийхан цагаан шүлс амнаас нь савирч чихэртэй нь холбогдожээ. Чихэрлэг нь ихэдсэндээ тэр үү шүлс нь тасарчихгүйгээр цэхвэлзэн намирна. Том хүү нь дүүгийнхээ гэдсэн дээр өрөөсөн хөлөө тавьчихаж. Нэг гараа цээжин дээрээ, нөгөө гараа сул унжуулчихаж. Сул унжсан гарынх нь доор түрүүхэн дүүгээсээ уйлуулан байж булааж авсан шар машин хажуулдан хэвтэнэ. Хүүдүүдээ харан инээвхийлсэнээ хажуугийн сандал дээр суух эхнэрээ ажив. Машинд суухаасаа ч өмнө үглэсэн, суусан хойноо ч үглэсээр байсан Шүрийн ам нь цуцсан бололтой замын чичиргээг байтугай саяын доргиог ч мэдсэн шинжгүй толгой санжигнуулан хамаг биеэ амьгүй юм шиг сул хаян унтана. Хагас онгойсон цонхоор орох хээрийн салхинд задгай тавьсан гэзэг нь сэвэлзэж, түүний доороос хот газрын шингэн цагаан царай, улаан ягаан уруул, нүдээ анихад нь илтэд мэдэгдэх уртавтар сормуус гээд эхнэрийнх нь гоо үзэмж тэрхэн хооронд Тогтохыг гижигдээд авах шиг. Энэ бүгдийг Тогтох ер нь сүүлийн хэдэн жил анзаараагүй санагдана. Шүрийн зүгээс хэзээ ч билээ дээ таалагддаг байсан тэр нэгэн нялхамсаг үнэр цонхоор сэгэлзэх салхиар дамжин хамарт сэрвэлзэхэд алин цагийн мартагдах шахсан сэрэл мэдрэмж сэргэв гэлтэй. Явдалын чичиргээнд хоёр хөх нь булцагнан хөдлөх нь юуг ч юм гижигдэм, яагаад ч юм энгэр дээр нь унасан нүдний шил Тогтохыг хараад ч байх шиг эгдүүтэй. Нүдний шилийг авч хажуудаа тавингаа нэг үнсчихмээр санагдсан ч гэнэтхэн царай нь төв болж “За за сэрээчихвэл бөөн хар төвөг” гэж үнэн голоосоо төвөгшөөв. Тэр нь ч бас ортой. Шүрийн үглэж дуулах нь хэрийн хүн хажууд нь тогтохооргүй. Үг дуу цөөтэй тулдаа Тогтох нэг юм тогтоод байдаг гэж байгаа. Одоо ч бараг дасаж дээ. Тэрээр Шүрийг харж явсанаа “Хөөрхий дөө ярьсандаа л ингэж ядардаг юм байх даа. Жаахан яншаа болохоос сайхан хүүхэн шүү” гэж анх яаж учирсанаа бодоход Тогтохын царайд үл мэдэгдэм бардамнал тодров.
Тиймээ тэр жил эдний сонины газар хэдэн оюутан төгсөж ирсэнсэн. Тэдний нэг нь энэ Шүр байлаа. Тогтох тэр үед сонинд хэдэн жил ажиллаад бичлэгийнхээ өнгө төрхийг олчихсон. Хэд хэдэн дорвитой нийтлэл бичээд шуугиан тарчихсан байсан үе л дээ. Дөнгөж төгсөөд ирсэн, юм бичих нь байтугай бүтэн өгүүлбэр эвлүүлээд хэлчихэж чадахгүй юмнуудын дэргэд бол Тогтох гэдэг том амьтан байлгүй яахав. Түүний хувьд чухам л энэ алтан үе гэж хэлж болох агшин нь л Шүртэй суухад нь дэм болсон гэж болно. Түүнээс Тогтох өөрөө бол хэцүүхэндээ хэцүүхэн. Тэгээд бүр Шүртэй шүү.
Шүр бүсгүй угаас сэргэлэн, цовоо цойлгон тулдаа анхныхаа сурвалжлага, нийтлэлээ үзүүлж харуулна гэж тэдний хэлтэсээр гүйж яваад нэг л мэдэхнээ Тогтохтой нэг гэрт орчихсон байсан гэхэд болно. “Дуугай хүний доодох юу билээ. Манай Тогтох ч овоо эрээ” гэсэн яриа нэг хэсэг ажлаар нь тархаад намжив. Угаас дуугай ноомой Тогтох түүнээс хойш байгаа үгүй нь ч мэдэгдэхээ байв. Өөрийнхөө ажлын хажуугаар Шүрийн ажлыг засах, хянах гээд түүнд зав ч үгүй болов. Харин Шүр сургууль дөнгөж төгссөн гэхэд хэд хэдэн овоо юм бичээд тавьчихав. Гэхдээ тэр чухам хэнийх нь юм гэдгийг сонины хуучин архагууд андахгүй л дээ. Тэр ч байтугай зарим нэг хөгшчүүл
- Чи ч энэ хүүхнийг толгой дээрээ л залчих шинжтэй хүн дэгээ гэж анхааруулахад Тогтох
- За яахав. Гарвал гарж л байхаас гээд нар уруудаад хэвтчихсэн тэмээ шиг цонхоор хараад тамхиа баагиулаад зогсчихно. Бусад нь түүнд юм хэлээд нэмэргүй гэсэн аятай толгой сэгсэрцгээнэ. Тэгтэл ч удалгүй Шүр хоёр дараалан ойрхон төрөөд Тогтох хоёр хүний ажил хийх хэрэггүй болсон ч муу шаримгар нүүртэй шар толгойгоо эхнэртээ бүр мөсөн ногтлуулж авсандаа. Шүрийн хэл ам ч гүйцэгдэхээ байсан. Одоо бол Тогтох хэрийн юманд “Энэ ингэж л байдаг юм” гэсэн янзтай тоохоо ч больжээ дээ. Гэхдээ Шүрийн тэр яншаан үглээн, хүнээс дор орохгүй гэсэн зан нь заримдаа ч бас зөв талтай. Түүнээс Тогтохыг хараад энэ айлын амьдрал урагшаа явна гэвэл лөөлөө л дөө. За тэгээд бараг Шүрийн үглэхийн хүчинд л эднийх бусдын адил орох орон, хуучин ч гэсэн унах унаатай яваа юм.
Тогтохыг бодолд дарагдан явтал Цагаан хөтөл юу юугүй тулаад ирж. Хөнгөн тэрэг яахав нэг их түүртэлгүй гараад ирэв. Машины мотор нь халав бололтой хөргөлтийн систем ажиллаж, сэнс нь ёнгинон эргэнэ.
Цагаан хөтлөөс цааш уруудаад Дөмөн хэмээх их хөндий хөхөртөн үргэлжлэнэ. Хэд хоног уйлагнан шивэрсэн бороонд хөндий тэр аяараа нэвчиж, аль л хонхор хотгор газраар энд тэнд ус цэлэлзэж харагдах нь үнэхээр чийгэнд ханажээ. Нойтон юмсын өнгө зүс жигтэйхэн тодордогийн дээр нар баруунаа ташин улбартаж, хөндий тэр аяараа улаан шаргалаар түрж будсан зураг шиг гялтагнана. Яг л Тогтохын зогсож буй газраас эхэлчихэв үү гэлтэй тосолсон хулсан хусуур шиг чийг даасан хос хүрэн зам гулдайн хэвтсээр цаашилж, хөндийг нэвт зүсэх мэт цувсан утасны моддын наагуур цаагуур нь ороон муруйж, тахиралдсаар зурайн оджээ. Хөндийн голд нилээн намгархаг өргөн судаг хар ногоон өнгөөр тунаран харагдана. Хүний багын дурсамж байж л байх нь сонин. Тогтохын багад устай бороо орсоны дараагаар энэ судагт том жижиг машинууд ёс юм шиг л суугаад хэд хоночихдогсон. Ялангуяа тэр харлаж ногоороод байгаа хэсэгхэн судагт. Тэрийг санаж “Энд тэнд суучихгүйхэн шиг эвийг нь олоод энэ хөндийг гэтэлчих арга юу байна” гэж бодон ийш тийш саравчлан зогстол тэнгэрийн тэртээ зүүн хаяанд нэгэн бараан дүрс наашаа эсвэл цаашаа явж байгаагийн алин болох нь мэдэгдэхгүй сүүмэлзэнэ. Нэг харахад тэнгэрт ч юм шиг, нэг харахад газарт юм шиг харагдах тэр дүрс яагаад ч юм Тогтохын сэтгэлд асар их уй хуруулчих шиг болоход тэр нэг их санаа алдсанаа машиндаа эргэн суулаа.
Тэрээр замын бартааг гаргах санаатай жолоогоо мушгих зуураа түрүүний бараан дүрсийг бас харчихсан гэхдээ үе үе хараачилна. Нэгэнт газрын нам руу буусан тул тийм ч сайн харагдсангүй.
Тогтох энэ жил нутгаадаа явах гэж Шүрээс бүр гуйсаар байж зөвшөөрүүлдэг нь бас давхар учиртай. Тогтох аливаа нэгэн сэдвээр бичихдээ тэр сэдвээрээ бүр “өвчилж” байж бичдэг зантай. Нэг хэсэгтээ л үг ярианаас авхуулаад, тэр сэдвээрээ амьдардаг гэх үү дээ. Тэгдэгдээ ч тэр үү түүний бичлэгүүд шимтэй. Тэрээр сүүлийн үед монголчууд биднээс өдөр өдрөөр алсан одож буй жинхэнэ монгол ахуй, монгол зан чанар, монгол хүн гээд нэг л их яриад байх хэрнээ анзаарагдахгүйгээр алга болж байгаа тэр нэгэн мэдрэмжийн тухай бичих гээд одоо яг л “өвчилсөн” байгаа үе. Тиймдээ ч ингэж нутаг явснаараа өөртөө хэрэгтэй ямар нэгэн юм олоод харчих болов уу гэж горьдож яваа юм. Уран бүтээлч хүний өөрийгөө ухаж төнхөж, урж тасдчих шахсан чанар Тогтоход ч бас бий. Зарим хүмүүс онгод энэ тэр гэж ярьдаг тэр дүрсхийх агшингаа алдчихгүйн тулд өөрийгөө баахан чагнаархан яваа.
Тогтохын энэ занг бол харин хэн ч хорьж чадахгүй юм шиг байгаа юм. Нэг л ингээд эхэлсэн бол Тогтоход юм хэлээд нэмэргүйг Шүр бас мэднэ. Шүр бол бас тийм муу хүн биш л дээ. Шүр гэж унаган хотын охин. Дунд зэргийн нуруу, цагаан царай, бие хаа жигдхэн, явдал суудал гээд яг л хотын хүүхэн. Анх яаж яваад Тогтоход ойртсон нь тодорхой. Нөхөртөө хайртай юу, үгүй юү гэж нэг их боддог ч үгүй. Хааяа нэг Тогтохыг юухан ч юм хийгээд нурмайгаад сууж байхыг хараад “Эвий дээ, энэ амьтаныг дээ” гэж үнэн голоосоо бодож, хайр нь хүрдэгийг бодоход бас ч гэж хайргүй ч биш юм шиг байгаа юмаа. Ажилдаа сайн, хэрүүл уруул хийгээд байхгүй, илүү дутуу юм руу харц шидээд байхгүй, бас муу ч үгүй хэдэн цаас олчихно. Хөдөө гадаатай, хоёр хүүхдийнх нь эцэг гээд Тогтоход авууштай тал зөндөө л дөө. Тийм болохоор муу Тогтохдоо хайртай, хайртай. За тэгээд айл гэрийн нэг нь жаахан дуу өндөртэй байдаг даа. Эднийх тийм л айл юм.
Тогтох хээр гарсан эр хүний зангаар амандаа дуу шиг юм гунганах гэснээ Шүрийг сэрээчих байх гээд болчихов. “ За байз тоормос гайгүй байгаа” гэж бодох зуур өглөөхөн болсон явдал нь бодогдов.
Хээр хөдөө саатаж мэднэ гэж хаширлан нэг найздаа тэргээ үзүүлтэл найз нь нуруугаа үүрэн тойрч байснаа, сууж ганц нэг хааз өгч, чагнаж байгаад
- Тоормосны накладкаг сольчихвол гайгүй юм байна гэлээ. Хэдхэн жилийн өмнө улаан тамхи ороогоод л, мөнгө төгрөг зээлэх хүн хайгаад л гүйж явсан найз нь одоо бүр янжуур зуусан шиг үе үе тамшаалан явахыг хараад Тогтох “хөл дээрээ босож дээ” гэж бодож байв. Харин мань Тогтох нөгөө л сониныхоо газар, нөгөө л хэлтэсдээ, нөгөө л лак нь халцарсан хүрэн ширээнийхээ ард хэвээрээ л байгаа юм.
Юм юм үнэтэй болсон цаг тул Тогтох хэдий эв дүй муутай ч гэсэн жижиг сажиг юмаа өөрөө сольчихдог болсон гэж байгаа. Тэрэндээ эрдээд өглөө эртхэн байрныхаа гадаа нэг их сүрхий амьтан дугуйгаа авч байгаад үзчихэв. Тэгээд дуусдагийн даваан дээр нэг муу богинохон боолтыг амсуулчих санаатай байдгаараа чармайж суулаа. Тэр нь ядаж байхад тэртээ цаана, тэгээд гарын буруу болоод тэр үү амсаж өгдөгүй ээ. Бас хажуугаар нь тамхиныхаа ишийг өрөөсөн завьжиндаа зуучихсан, гашуун утаа нь нүдийг нь хорсгож байна гэж юүхэв. Үгүй тэгээд нулимчих гэхээр арай урт юм шиг санагдаад харамсаад байх. Өрөөсөн нүдээ онийлгож ирээд л нөгөө боолтоо амсуулчих гээд нүүрээ шазайлган чардайж байтал
- Тогтохоо хүүрээ! Болж байна уу? Үгүй юү? гээд нэг их муухай орилсон дуу тэр таван давхар байраар хадаад явчихав. Хамаг байдгаараа хичээж байсан Тогтох цочсондоо овгос гээд боолтоо алдчихлаа. Тэрэндээ бухимдаж
- Өө! улаан сухай чинь яасан чанга орилдог лүд вэ гэж уурсавч Тогтохын уруулаас нэг их хол давсангүй, амандаа үглэн тэрүүхэндээ баахан хэрэлдэв
- Өнөөдөр ер нь явах юмуу, үгүй юү? Чамайг ингэж үүлгэртсээр байтал сар жил өнгөрлөө гэхэд Тогтох “Сар жил нь ч юүв дээ” гэж бодсоноо
- Чи байз л даа энэ чинь, одоохон дууслаа. Чи цаад авч явах юмаа янзалж байгаа ч гэж Тогтох хэлээд унасан боолтоо газраас авлаа.
- Наад нэг зэвээ өчигдөр уржигдарын янзалж байхад яасан юм. Яг явах болохоор л . . . Өдрөө олж дээ зүгээр . . . гээд сүүлчийнх үгнүүд нь бүдгэрсээр цонх нэг юм хаагдлаа.
Тогтох энэ бүгдийг бодож явсанаа Шүр лүү хяламхийж
- Ааштай муу золиг гэж амандаа шивнэснээ “Худлаа худлаа. Намайг тоогоод өдий болтол зууралдаад яваа нь их юм даа зайлуул. Түүнээс амаараа бол ч аль хэдийн намайг хаячихсан л даа” гэж бодсоноо түүнийг хөлдөө өндөр өсгийтэй гутал өмссөнийг хараад толгой сэгсрэн инээвхийлэв. “Хөдөө ер нь ийм гутлаар яанаа” гэж бодно. Тэр гэнэт нэг юм санав бололтой энгэрээ ухаж багавтар хөөрөг гарган урд хайрцагандаа шургуулав. Хөдөө хүн хартай тамхилж мэднэ гэж санаад авч гарсан юм. Бууж сууж явахдаа хаячихаж магад гэж сэрэмжилж байгаа нь тэр. Тогтох жаргалтай байлаа.
Саарал тэрэг жирийн давхисаар нөгөө судагт юу юугүй тулаад ирлээ. “Энэ хэсэг газрыг л барчихвал” гэж бодон машинаа шарвагнуулж, мурчигнуулан судгийг хариугүй бардагийн даваан дээр нэг хүч алдахаар нь хаазаа жаахан нэмтэл дугуй нь хий эргэлээ. Энд л уг нь жолооч хүний ур чадвар гарах ёстой атал мань хүн байдаггүй дээ улам хий эргүүлэн суух нь тэр. Машинаа овоо хойш ургагш займчуулж байснаа сүүлдээ бүр нам суулгаж авлаа. Машин угзчин займчиж, мотор ёнгинох чимээнээр Шүр сэрлээ.
- Яагаад байгаа юм бэ? гэж нойрмоглон байснаа цонхоор харж
- Өө өгөрөө! Шаварт суучихсан байна шүү дээ чи чинь. Юугаа харж явсан юм бэ? Хаа сайгүй хангай дэлхий байхад заавал энүүгээр яваад байхдаа яадаг өгөр вэ гэсээр эхэллээ. “Шүрээгийн үглэх ч бага хэргээ. Харин яаж шүү шавраас гардаг юм билээ” гэсэн бодол Тогтохын тархинд харвана. Шүрийн дуунаар хүүхдүүд ч сэрэв. Тэд нойрондоо хэсэг алмайрч байснаа бүрэн сэргэж
- Манай машин шаварт зоогдчихож гэж баярлалдан хашгиралдана. Тэд цонхоороо цээжээ гарган дугуйны эргэлтэнд үрэсч буй шаврыг харан орлилдоно. Шүр
- Хээр хонолоо. Хээр хонолоо. Энийг мэдсэн бол гэртээ хэвтэж байх минь яав гэж зай завсаргүй шогширох нь төвөгтэй. Хааз гишгэх тоолонд дугуй хий эргэн, улам бүр доош навтайна. Хүйтэн шавранд халуун яндан хүрч байгаа бололтой шажигнан дуугарна. Нэгэнт машин өөрөө гарч чадахгүй нь тодорхой болсон болохоор Тогтох бууж, дугуйнд нь ивэх санаатай мод чулуу хайв. Санаан зоргоор үл олдоно.
- Ёстой нэг үйлс нь хазайсан өгөр гэж Шүр аргаа баран үглэнэ. Тогтох тэвчээр алдан
- Чи ямар юмандаа үглэсэн юм. Хүнд туслахгүй байж гэтэл
- Үхсэний чинь туслах. Энэ намган дунд чинь ялаа шумуулын хоол болж гүйцлээ. Ядаж биднийг наад хуурай газраа гаргаадахаач гэхэд Тогтох сая ухаан орж тэднийг үүрч дүүрэн гаргав. Нар хэдийн хажуулдан хэвтэж хэзээ мөдгүй шингэх дөхөж байв. Шумуул энд тэндгүй шунгинаж, тэд ээлж дараалан хөл гараа час пас хийлгэн алгадана.
Нар хариугүй элэгдэхийн үед тэдний зүүн талаас гэнэтхэн нэгэн бараан дүрс торойсоор гарч ирсэн нь багашаарагхан хөсөг ажээ. Энэ лав түрүүн Цагаан хөтөл дээр байхад тэртээ зүүнтэй тэнгэрийн хаяанд ч юм шиг харагдаж байсан дүрс мөн бололтой гэж таалаа.
Юуны түрүүнд дөрвөн нүдтэй том биетэй халтар нохой тэдэн рүү шуугин ирж, хэдэн алхамын зайнаас хүрр хүрр хуцав. Этгээд сонин үнэртэй, эрээн алаг хувцастай тэдэнд ихэд эгдүүцсэн бололтой. Хоёр хүүхэд нь ээжийнхээ араар гүйж оров. Шүрээ л
- Хүүе ээ! Тогтохоо энэ чинь нохой байна шүү дээ. Хаа байгаа тэндээс ирээд энд нохойн хоол болчих юм байна л даа гэж хашгирлаа. Тэрүүхэн хооронд яасан ч олон юм хэлж амждаг юм гэмээр. Тэгтэл ч ирж буй хөсгийн тэндээс эрэгтэй хүний хүнгэнэсэн хоолойгоор
- Хойлоог хойлог гэж дуудтал том халтар нохой усан нүдээр тэднийг харж байснаа эргэн чавхдав. Шүрийн царай зэвхийн цайжээ. Тэрээр
- Одоо яах юм бэ? Хүмүүс хүрээд ирлээ гэж Тогтох руу царайчлана.
- Хүн ирж л байвал сайн шүү дээ. Бидэнд туслана гэж Тогтох амандаа шивнээд зөрлөө.
Ойртон ирсэн хөсөг нь гурван тэмээ ачаалсан нүүдэл хийж яваа айл ажээ. Цувааны эхний том улаан атыг өндөр хээр морьтой гандмал хүрэн тэрлэгтэй, онигор нүд, өргөн шанаатай хүрэн бор эр хөтөлж явна. Тогтоход яагаад ч юм эрж явсан нь олдох шиг сэтгэгдэл тэрхэн агшинд төрөв. Түүний ард хөгшивтөр хүрэн ат, хамгийн сүүлд цагаан тайлганд багавтар ачаа тэгнэжээ. Буйл бурантагнаас гадна түүнийг нарийн хар дээсэн ногтоор давхар ногтолчихож. Бодвол ачлаганд л сургаж байгаа бололтой. Жингийн араас мөн л нар салхинд гандсан хөх тэрлэгтэй эрээн алчуур толгойдоо зангидсан залуувтар бүсгүй дэлтэй шарга морь унан дагажээ.
Залуу дөхөн ирж мориноосоо буух зуураа
- Сайн явцгаана уу? гэж мэндлэхэд Тогтох хэсэг харж зогссоноо гэнэт ухаан орсон мэт
- Аан сайн сайн. Та нар сайн явж байна уу? гэж гар барих гэж хэд хэд зангаснаа болилоо.
Цувааны ард явж байсан бүсгүй мөн мориноосоо буун зөөлхөн зөөлхөн гишгилсээр ирж тэдэнтэй мэндэллээ. Тогтох гэнэтхэн хөөргөө санан Шүрээд хэлэх гэснээ царайг нь хараад түүнийг ямар ч хөдлөх шинжгүйг ойлгон өөрөө машин руугаа гүйлээ. Тэр нойтон газар шал пал дуугарган шавар үсчүүлэн машин дээрээ ирж, буруу талаар нь тойроод урд хайрцагаа ухтал хөөрөг нь байдаггүй. “Яачихсан юм болоо. Яах аргагүй л энд хийсэн юмсан” гэж бодон тэр хавиар нүд гүйлгэн хайтал тэр доор Шүрийн гутал оймстой холилдон хөсөр хэвтэнэ. Шүр л юмаа ухаж байгаад доош нь унагасан бололтой. За тэр ч өнгөрсөн хэрэг. Зүв зүгээр байснаа гэв гэнэт босоод гүйснээ бодохоор эвгүй ч юм шиг. Үгүй тэгээд ямар машиныхаа дэргэд суугаад байлтай нь биш дээ. Эргэж ирээд залууд ойртон сууж, хөөргөө гарган эв дүй муутайхан тамхилав. Шүр гэж үргэсэн зээр шиг юм тэднээс харц салгалгүй байдгаараа хяран зогсох агаад, хоёр хүү нь ээжийнхээ хормойноос зуурчээ. Тэд тэмээ малнаас жийрхэн үзээгүй юмаа үзэж зогсоо нь энэ. Зуны тэмээ гэдэг харахад ямар олиг байхав дээ. Хамаг үс ноос нь гуужаад цэлдийсэн хөх арьс үлдчихнэ. За тэгээд туранхайвтар орсон тэмээний бөх нь унжаад хөгшин хүний хөх шиг л юм болчихдог хойно. Шүр болоод хүүхдүүд тийм нарийн ширийнийг мэдэхгүй. Зүгээр л ийм ойроос тэмээ мал хараагүй хэрэг. Тэгтэл хиртэй цагаан даавуу толгойдоо ороосон өнөө залуу
- За нутаг хаагуур вэ? Хаанаасаа хаа хүрч явна даа? гэж яриа өдөхөд
- Нутаг Улаанбаатар гэх үү. Энүүхэн урдруу Дөмөнгийн эхээд явж байтал шаварт суучихлаа
- Еэ! харлаа гэж залуу тэндний машин руу харц гүйлгэснээ
- Энэ рүүгээ бороо устай байгаа нь бидэн шиг улсад зүгээр боловч, та нар шиг машин унаатай явуулын улсад жаахан таагүй юмаа даа. Манайх зүүн говиос бэлчээр ус бараадан энэ баруунтай Давааны ар руу зусах санаатай. Наашаагаа газрын гарц сайхан байнаа. Энэ хэдэн малын гэдэс нэг гарах байгаа. Манай тийшээ гандуу. Хэдэн мал маань ноос үснээсээ ч салж чадахгүй ямар сайндаа нүүж явахав гэж залуу тэдний машин шаварт суусан нь ер хамаагүй мэт яриагаа тайван гэгч нь хөврүүлэн хүнгэнүүлнэ. Тэдний мэнд усаа мэдсэн энэ яриа хүүхэд хүүхнүүдийг бага зэрэг ч гэсэн бие тавирахад хүргэв.

Бүрэн эхээрээ...

Блогоор аяласан түүх - 9

Өнөөдөр Соронзон хэмээх блогоор нэг баахан тэнэв. Блог нь л шинэхэн болохоос эзэн нь тийм биш бололтой. .
Блог ертөнцөд анх хөл (хуруу) тавихдаа
Болоогүй ээ бас ихэд догдолсон байна, тэгээд
Би "дахин" төрлөө гэж огцом хашгирч, ичмэглэж
Бие биендээ урам хайрла гэж аятайхан зөөллөж, зальтай
* * *
Монгол маркны загалмайлсан эцэг
Мандалын Бат-Очир гэдгийг би тэндээс мэдэв
Марк их сонирхдог бололтой
Магад их цуглуулгатай байх
Завшаан таараад танилцдаг юм бол
Заавал би үзнэ гэж бодсон
Зарж болох юм цуглуул гэж
Зааварчилгааныхаа тавд бичсэн байсан
Аягүй бол
Арав таван юмтай ч байж мэднэ
* * *
Мэдлэгтэй, боловсролтой, бас номтой, миний ах ухаантай
Мишель Платины яаж ахад минь зургаа илгээснийг
Мэндэд нь мэдэж чадаагүй дээ би харамсан сууна . . . гэжээ
Дараалж тавьсан тэр гурван цэг
Давхар бидэнд ухааруулах шиг, бас гунигсийн сэжүүртэй
* * *
Тэр жилийн тэр өвөл
Тэтгэвэрт гарсан өвгөн хурандаатай
Сүүж амралтанд хэд хоног сөн түшсэн чинь
Сүрхий чекист болчихоо шахсан байна
Учир юу вэ гэвэл
Удаан хадгалсан дэвтрээ хараад
Учиргүй нэг "хар" төрсөн гэнэ
Уншаад үзээрэй та нар
Чекистийн хажууд хэд хоновол
Чи ч (та ч) гэсэн "шаралж" мэднэ
* * *
Мартин Лютер Кингийн мөрөөдөл
Магад хоёр зуун хувь биелэснийг бид үзсэн
Манай гаригийг аварсан гэхэд болохоор
Манай "ах"ын катюша дуу хоёрыг
Маш ойрхон, бүр дараалаад оруулчихаж
Мартахын аргагүй сайхан дуу, гэвч
Тэртээ үеийн хүсэл мөрөөдлийг
Одоо үеийн залуу биелүүлэх юм
Одоо үеийн хөөрхөн охин
Тэртээ үеийн дууг дуулах юм
Энэ хоёр хамаагүй зүйлийг харьцуулж бодох нь
Эрүүл биш, миний л бодол байх
Угтаан бол зүгээр л
Урагшаа, хойшоо харахын ялгаа ч юм шиг
* * *
Хүүхэлдэйн кино, хүмүүний тэмцэл
Хайку шүлэг, хайрын булан
Уран зураг, утга зохиол
Уянгат дуу, улсын түүх
Тусгаар тогнолын тухай
Түүхт барилгын тухай
Буурал дээдсийн тухай
Байчихаад гар утасны тухай
Юм юм л байна даа энэ блогт
Юутай ч гэсэн орж баймаар . . .
* * *
Ширчингийн Баатар гэдэг хүний блогоор их ордогдоо, шимтээд
Сэтгэгдэл харин үлдээж чаддаггүй гэж байгаа, ширвээтээд
Яг л нэг тийм блогтой
Явж явж учирах шиг
Соронзон нэр нь уг нь хүнийг өөртөө татах утгатай
Сонин нь, сайн уншвал өөрөө ч бас нэр шигээ татагддаг байх
Энд тэндээс бичлэгийг нь уншиж байсны хувьд
Энэ хүнийг Болд гэдэг байх гэж таамаглав.
* * *
http://soronzon.blogspot.com/





Бүрэн эхээрээ...

Аргамжаа алсрахгүй (Өгүүллэг)

Бүүдээ юуны учир ингэж нутгаадаа яарсанаа мэдсэнгүй. Сүүлийн үед зүрхээр нь жаахан хатгуулах болсон тэрээр гэр зуурхан л байсан хэрэг. Хүүхдүүд ойрын хэдэн жил эзгүй. Хөгшин нь аяга цайны сүү бариад найз эмгэнийх рүүгээ явчихсан эзгүй үе. Нэг их гарч ороод байдаггүй тогтуун л байдаг хүн чинь өнөө өглөө л бүр нэг хачин. Босож суугаад л . . . эсвэл орон дээрээ дээшээ харж унаад л . . .
Бензин тос үрэгдэнэ гээд хэрийн юманд хөдөлдөггүй хүн чинь юу болсон юм бүү мэд. Хагарч цуураад нилээд хуучирсан тааз ширтэн хэвтэж байснаа л юманд хатгуулсан юм шиг гэнэтхэн шийдсэн хэрэг. Ерөөсөө л нутагаадаа явмаар болоод болох биш. Тэрээр хөдөө гадаа явах гэж байна гэж хөл хөөрцөг болсонгүй. Тэр ч байтугай эмгэндээ ч хэлсэнгүй. Зүгээр л олон жил хөл залгуулсан хуучны муу орос тэргэндээ бензин хийгээд л гарч өгөв. Энэ муу тэргээ тэр яг л гутал шигээ мэднэ. Өөрийн биений нэг хэсэг шиг болтлоо мэдэх болсон энэ тэргээрээ газрын хаанаас ч гэсэн яваад л ирдэг гэж байгаа. Яагаад ч юм муу тэрэгнээс нь бензин үнэртэх нь ихсээд юуных нь ч юм эрэг нь суларсан бололтой сарр сарр дуугарна. Гэхдээ одоо Бүүдээ түүнийг анзаарахдаа манатай яг хаана очих гээд байгаагаа бас сайн оновчтой мэдэхгүй байлаа. Тэр ямар ч байсан нутаг руугаа явж, төрсөн бууцаараа оръё гэж санав. Хэдэн жилийн өмнө ахыгаа амьд байхад нь цуг ирсэн юм.
Тэрээр хотоос гаран давхисаар Хунуйн голын Арзат толгойдоо ирэв. Бүүдээгийн цаг үргэлж нүдэндээ төсөөлөн байдаг уудам хөндий яг л хэвээрээ хөхөртөн униартана. Бороо хур тэгширсэн сайхан зун тул нутаг орны зуншлага ханаад, сайхан байна санж. Гэсэн ч Бүүдээ энэ бүгдэд сатаарах сөгөөгүй сэтгэл нь гэгэлзэнэ. Чухам яах гээд ингээд намар оройн салхи яндан хүүгүүлэх шиг хуйрагнаад яваагаа замын турш бодоод олсонгүй. Бүүдээ нутагтаа ирсэн хүн шиг бууж сууж тухалсангүй. Тэрүүхэн толгойн өвөрт аль цагт буйр байсныг илтгэх төдий газар хар ногоон өвс халиуран ганхана. Тэр жил ах нь Бүүдээг дагуулан нутгаараа тойрч явахдаа тэр хэсэг газрыг
- Чиний төрсөн бууц тэр шүү дээ гэж зааж байсан юм. Бүүдээ хаана төрсөнөө мэддэг ч яг аль бууцанд төрсөнөө мэддэггүй юм. Тэр явсаар байгаад ирсэн хэрнээ тэр хэсэгхэн газар луу явахыг эрмэлзсэнгүйгээр барахгүй зөрөөд өнгөрчихөв. Одоо тэр бууц гэж нэрлэгдэх хэсэгхэн газар Бүүдээг нүд буландуулж татсаар тэртээ цаана үлдэв. Тэрээр цаашилан Хунуйн гол, Арзат толгой, Адаг-Ус, Цагд уул, Цагаан тэмээт гээд шилбүүр унаж шүүдэр өшигчсөн, шувууд үргээж хурганд гүйсэн хүүхэд насныхаа нутгаар давхисаар байлаа. Зогсох газраа мөн л сайн мэдэхгүй л явна.
Ямар ч зорилгогүй хэрнээ, яг л нэг чухал албанд яваа юм шиг ингэж уухьчин давхиагаа ойлгоогүй хэвээрээ ч Бүүдээ давхисаар. . . Тэр Дэнгийн Ам хэмээх өргөн хөндий рүү орж ирлээ. Хөндийн төгсгөлд бүрсийн хүрэнтэх нэгэн толгойд тулж ирээд замаас гаран тоормосоо чихруулан зогслоо. Дугуйгаар боссон шороо машины араас өдөржин элдээд одоо нэг гүйцэв гэлтэй бүрхэн авав. Явж явж энд ирж зогссондоо Бүүдээ өөрийгөө гайхна.
“Өглөө гэрээсээ гараад л ухаан мадаггүй давхиж давхиж ирэх гэсэн газар минь энэ юм байхдаа” гэж өөрөөсөө асууна. “Хэрвээ энд ирэх байсан юм бол нөгөө талаараа явсан бол дөхөм шүү дээ” гэж бодох зуур гүйцэж ирсэн тоос намдсан байв. Бүүдээ тэрэгнээсээ бууж, хөх зэрэглээ дэгэн дэгэн цогих Дэнгийн Ам уруудуулж хараа гүйлгэсэнээ нүүгээд явчихсан айлын эзгүй буйр харсан мэт учиргүй гэгэлзэн дотор нь хоосорчих шиг оргив. Он оны нар салхинд хатаж эгшээд, хурууны өндгөөр хүрэх төдийд бутарч унамаар хүүгшиж өгөршсөн улаан хүрэн хадтай энэ толгойг Хадат Ухаа гэдэг. Бүүдээгийн хүүхэд насыг энэ нутгаас салгаж бодохын аргагүй л дээ. “Хамгийн сүүлд ахыгаа амьд ахуйд нэг ирсэндээ” гэж бодохын сацуу өглөөнөөс хойш давхисан замаа бодохуйд яг л тэр жил ахтайгаа цуг явсан тэр л замаараа өнөөдөр тойрсон байлаа.
Тэр жил бие нь барагтай байсан ах нь гэнэтхэн Бүүдээг дуудан
- Төрсөн нутгаараа нэг эргэмээр байна. Далимд нь чиний төрсөн бууцыг ч нэг тодруулаад өгье гэж өнөөдрийн явсан чигээр тойруулан явсаар яг одоо энэ Хадат Ухаагийн энд ирсэнсэн.
Хүүхэд байхад их л том санагддаг байсан толгой одоо тийм ч томгүй ажээ. Хадат толгой дээр Бүүдээ мацсаар байж гарлаа. Нөгөө муу зүрх нь өөрийгөө сануулах шиг ширр ширр хийн үе үехэн хатгуулав. Бүүдээ эхэн үеээ бодвол зүрхнийхээ энэ хатгалтанд нэгэнт цочирдохоо байжээ. Тиймээ тэр өдөр ахтайгаа яг л ингэж авирч гарч байсан нь тодхон бууж байв.
Хадат толгойн хойд талд энэ нутгийн хоёр Хайрхан бий. Холоос харахад зэрэгцээд байгаа юм шиг хэрнээ ойртоод ирэхээр жаахан сөөлжүү тогтсон бөгөөд хоорондоо хоёр гуравхан саахалтын л зайтай болов уу. Бяцхан ониор холбогдох хоёр Хайрханыг нутгийнхан Урд Баян, Хойд Баян гэнэ.
Ах нь тэр өдөр Бүүдээгийн араас амьсгаадсаар гарч ирээд сая л нэг санасан санаандаа хүрсэн хүний янзаар уртаар амьсгаа авч, нэгэн хадан дээр сууж тамхиа гарган асааж аваад их л удаан суусансан. Хоёр Хайрханыг харан суугаа түүний царайд хүслийнхээ үзүүрт хүрч буй хүний сэтгэлийн их амирлал илрэх шиг. Тэгэхэд ах нь жигтэйхэн их хөгширчихсөн юм шиг харагдаж билээ. Угаас тэд эцэг эхээс хоёулханаа. Хоёр хөгшинөөс хойш Бүүдээд төрсөнөөс ганц ах нь л үлдсэн.
- Манай энэ хоёр Хайрхан мөн ч сонин Хайрхан шүү гэж юуг ч юм хайрлан энхрийлэхдээ харж болох тийм харцаар харж байсныг одоо Бүүдээ санан зогсоно. Тэр үед Бүүдээ ахыгаа л гайхсанаас биш яагаад гэсэн асуулт асуух нь битгий хэл асууя ч гэж бодогдоогүй. Багаасаа л үзэж харж байсан тэр л уулнууд болохоор нэг их сонин санагдаагүй хэрэг л дээ. Харин одоо харсан чинь нээрээ л сонин ажээ.
Урд Баян бол оройгоороо хэд гурван модтой, тойрсон хэдэн амандаа өвөлжөө хаваржаатай. Өвөлдөө өнөтэй тул нутгийн түмэн ч энэ Хайрхандаа ам сайтай. Энд өвөлжсөн айлууд нэг их зутраад байх нь үгүй. Хэдэн суганаас нь утаа суунаглаад, хүн малын дуу үл тасарсан цаанаа нэг налгар тайван, эх уул гэх үү дээ. Ер нь ч сайн харах юм бол хөлсөө бурзайлган галынхаа өмнө бөгтрөн суугаа эжий шиг харагдана.
Харин Хойд Баян бол тийм биш. Орой дээрээ арсгар барсгар хадтай. Хэдэн талаар нь хэзээ нэгэн цагт их усан урсаа юу даа гэмээр ховил сайр судагтай. Тэр нь нүдэнд тийм ч аятай харагдахгүй. Түүнийг тойрон өвөлжөө хаваржаа байх нь битгий хэл мал ч бараг бэлчихгүй. Хэрэв зээ хаа нэг мал гарчихвал хөгшчүүд хашгичаж гуугачин байж, хүүхэд давхиулан буулгана. Өвлийн цагт цас мөсөнд дарагдан ямагт явган шуурга шуурч хөлдүүслэн харагдах нь нэг л зэврүүн хүйтэн. Доод хөндийн бүх жавар Хоёр Баяныг холбосон энэ ониор л гарах ёстой мэт тачигнана. Ийм ойрхон хэрнээ тийм их ялгаатай нь үнэхээр гайхмар. Гэхдээ энэ нутгийнхан л үүнийг мэднэ. Харин Хойд Баянгийн урд энгэр хэсэгхэн газраа тэгшхэн, бас наран ээвэр. Тийм учир энэ нутгийнхан бурхан болоочоо Хойд баянгийн энгэрт шингээнэ.
- Бидний төрж, өссөн энэ нутаг даана ч нэг сайхан юм даа. Ах нь сүүлийн үед яагаад ч юм нутгаа л их үгүйлэх болж гэхэд Бүүдээ дотроо “за яршиг бид хоёр хоёрхон насны зөрөөтэй шүү дээ. Гэтэл надаас л их өөрийг боддог хүн болох гэж зүгээр” хэмээн бодож зогссонсон. Хар багаасаа л ахтайгаа ам зөрж, аяга тараг, ганц чихэр олдсон ч булаацалдаж, айлын тэрсхэн хүүхдүүд ямар байдаг билээ тэрэн шигээ л санан, ямарч зорилгогүйгээр зөрүүдхэн үг хэлэх гэсэн боловч ахынхаа царай төрхийг хараад үг сөрж болохгүйгээ мэдэрсэн юм.
- Бидний багад нутгийн хөгшчүүл энэ хойд Хайрханыг хараад магнайдаа гараа авч залбиран “Энэ Хайрхан, ээ дээ мөн сайхан Хайрхан шүү. Буяны л орон юм байхаа даа” гэж шүүрс алдан хэлдэгсэн. Тэдний тэгж хэлдэгийн учрыг ах нь одоо л ойлгож байх шиг байна даа гээд хэнгэнэтэл санаа алдаад
- Бид ч ер нь нутаг уснаасаа сэтгэлээр аргамжаатай байдаг юмаа даа янз нь гэж билээ. Тэр үед Бүүдээ
- Заа Хойд Баян, Хойд Баян л гэх юм. Өвөлжөө хаваржаа тойруулсаныг нь ч бодсон, өвлийн хүйтнийг өнөтэй давдагийг нь ч бодсон Урд Баянаа л тэгж магтамаар юмаа гэж ихэд юм мэддэг шинжтэй хэлэхэд
- Өнгөцхөн харвал ч тийм л юм. Гэхдээ тийм биш юмаа . . . гэж сунжруулсанаа санаа алдаж
- Хүн ч энэ насандаа л амьдраад болчих юм шиг бодож болдоггүй бололтой юмдаг уу даа. Хүний амьдрал цаашаа үргэлжилдэг нь ч үнэн бололтойдог шүү гэж учир нь үл ойлгогдох юм хэлж билээ.
Тэндээс ирээд удалгүй ах нь бурхан болсонсон. Хүүхдүүд нь өөр газар нутаглуулах гэсэн боловч Бүүдээ ахынхаа яг энд Хойд Баяныг харан суухдаа ярьсан тэр яриаг санагалзан, “Ерөөсөө намайг бие барвал энд нутаглуулаарай гэсэн захиас байсан байна” гэж ойлгон хүүхдүүдэд нь учирлан байж энэ Хайрхандаа өргөсөн дөө. Муу аав ээж хоёр маань ч энэ Хайрхандаа шингэсэн. Тэгэхээр би алдаагүй байхаа” хэмээн Бүүдээ бодон зогслоо. Насны ялгаа нэг их байхгүй учир ахыгаа өөрөөсөө хэзээ ч илүү гэж бодож байгаагүйсэн. Гэтэл амьдралыг харах ухаан гэдэг яалт ч үгүй л арай л түрүүлж ирдэг нь үнэн юм шиг байна. Надаас хоёр ах гэдэг чинь надаас хоёр жилийн өмнө хэлд орж, хоёр жилийн өмнө явдаг болноо доо. Тэгвэл өтлөхийн цагт мөн л хоёр жилийн өмнөхийг хардаг ч юм билүү хэн мэдлээ дээ зайлуул. Би ахынхаа тухай бодож байгаа шиг ах маань тэр үед аав ээж, нутгийн хөгшчүүлээ бодож байснаас зайлахгүй байх. Бид төрсөн бууцаа л гээд байдаг. Гэтэл ахын хэлдэг тэр сэтгэлийн аргамжаа хүмүүн бидэнд чухам хэдийд бий болдог юм бол? Хүний биеийг олох тэр мөчид ч байж болох л юм. За даа алин ч байлаа гэсэн нутгийн уулс гэдэг хүүгийнхээ сэтгэлд үргэлж тооно тушаатай явдаг юм шив дээ . . .
Салхи баруун хойноосоо л салхилдаг жамаар Хойд Баянгийн зүгээс үлээх сэвэлзүүр зөөлхөн салхи өвгөн Бүүдээгийн буурал санчигаар оролдон эрхлэнэ. Тэгтэл Хойд Хайрханы тэрүүхэн хэсэг газар түүний нүдэнд ер бишийнээр ногоорон халиурч, хачин их нөмөр нөөлөгөөр ивээх шиг болов. Яг л нэг намирсан хонгор сэтгэл даллах шиг, ягуухан үлээх салхин хаалга яаралгүйхэн нээгдээд хаагдчих шиг зурвасхан сонин мэдрэмж төрөв. “Өвөлдөө ч зундаа ч нар аргамжиж өнждөг энэ хэсэг газрын хөрс ямар дулаахан байгаа бол” гэж бодогдох тэрхэн агшинд тэр өөрийн эрхгүй
- Аргагүй л сайхан нутаг юм даа. Ийм нутагт бид аргамжаатай байхаас ч яахав дээ гэж амандаа шивнэлээ. Бүүдээ үүнийгээ хэн нэгэнд хэлмээр санагдавч гав ганцаар яваагаа санан юунд ч юм үл ялиг харамсав. Хөлийнх нь доодох хүрэн хадны ёроолоос буржийж гогцоорсон хэсэгхэн борог өвс салхин аясаар хэд хэд дэгэлзсэнээ хаашаа ч юм алгуурхан өнхрөн одов. . .



Бүрэн эхээрээ...

Хоолны ширээ (Өгүүллэг)

- Хаа хаа л гэх юм чи гуя авчихаар яагаад байгаа юм. Махных нь арвиныг бодсон ч гэсэн гэж Цэмбэлийг хэлэхэд
- Хаа авнаа. Муусайн хүүхэд багадаа нэг нэг хавирга зулгаагаад л нүүрээ тосдоод гүйлддэг байсныг мартаа юу гэж Жамба зөрүүдлэв.
- Тэр үе чинь алин цагийн өнгөрчихөөд байхад даа. Одоо юу гэж л хавирга зулгааж суух вэ дээ
- За за чи тэр тавагныхаа л аяыг олохыг бод гэж Жамба авгайгаа яршиглана. Нэг ингээд зөрчихөөрөө юу ч гэж хэлээд нэмэргүйг мэдэх Цэмбэл түүнийг орхин цааш эргэтэл Жамба
- Үгүй чи мөнгөө. Би энэ махыг чинь юугаараа авах юм болж байна гэж шарвалзав.
- Өө, харлаа гэж Цэмбэл өврөө уудлан хэдэн төгрөг гаргаж өгөөд цаашиллаа. Жамба махаа авчихаад чихэр жимсхэн эргүүлж явсан Цэмбэлийн араас очиж бас дуугай байж чадсангүй
- Тэр их чихэр жимстэй газраас ирж байгаа улсад энүүгээр яах гээв. Тэгснээс наад ааруул хурууднаасаа аваач гэж илүү хошуулахад Цэмбэл
- За за би тавгаа мэдье зүгээр гээд ширэв татав. Жамба аргагүйдсэн янзтай цагаан тортойгоо санжигнуулан араас нь гэлдрэнэ.
Жамба, Цэмбэл хоёр хүнсний захаар туучиж туучиж ядарсан хоёр юм ачаандаа түүртсээр байрныхаа гадаа ирлээ. Тэдний байрны баруун талын хүүхдийн тоглоомын талбай байсан хариугүй жаахан газарт нэгэн барилга баригдаж байгаа бөгөөд тэдний цонхоор үдийн хойно хэсэгхэн хугацаанд тусдаг нарыг мөдхөн хаах шинжтэй. Уг нь хэдэн хүүхэд нь энэ л талбай дээр шаагилдан тоглож, онгорхой цонхоор хааяа нэг хашгирах ээжийнхээ дуунд уяатай өссөн юмсан.
Барьж байгаа барилга дээр хэдэн хятад утсан дээр суусан хэрээ шиг зээглэн сууцгааж харь хэлээр юу ч юм ярилцан хачин зэвүүн дуугаар инээлдэнэ. Бодвол барьж яваа тороо дааж ядахдаа өвдгөөрөө дэмнэн яваа Жамбыг шоолж байгаа бололтой. Цэмбэл гэнэт нэг юм санав бололтой
- Жамбаа! гэж аажуухан дуудтал өнөөх нь сонссонгүй
- Хөөе! Жамбаа гэж чангахан дуудвал
- Аан!
- Жаахан наашаа яваа. Наад муусайн чинь дээрээс шүлсээ унагаж мэднэ гэж тэднийг ойлгочих юм шиг шивнэлээ. Жамба
- Аа! муусайн үхээрүүд магадгүй шүү гээд “За яахав энэ эх орны эзэд ирж та нарын учрыг нэг олох байгаа” гэж дотроо занах аястай бодлоо. Барилгын хашааны ёроолоос өтгөн шингэний эхүүн муухай үнэр ханхийж, хар ногоон ялаанууд дүнгэлдэн хашааны банзан дээр нисэж бууна. Бодвол цаана нь тэдний жорлон байгаа бололтой.
Гэртээ арайхийж орж ирээд тортойгоо тавихад гар нь нэг хэсэгтээ тэнийсэнгүй. Торны нарийн оосорт гар нь тасарчихаа шахаж. Цэмбэл бас хоосонгүй тавган дээр тавьчих өнгөтэй өөдтэй юм авах гэсэн нь олдохгүй дээ биш, угаас сүүлийн үеийн гялгар цалгар юмнуудыг мэдэхгүй дээ шилж сонгож ядан таньдагаараа хоёр кг алим, ганц бялуу, хүүхдүүд нь багадаа нүдээ ухаад өгчихөөс буцахгүй дурладаг байсан юм болохоор нь хэдэн ширхэг баавгайтай чихэрхэн авчээ.
Эднийх гурван хүүхэдтэй. Эрдэм ном, ажил амьдрал гээд хэдэн тийшээ алга болсон хүүхдүүд нь уван цуван ирцгээсэн боловч өнөөдөр л төрсөн гэртээ цугларах юм болцгоож мань хоёр хөгшнийг сандаргасан хэрэг. Насаараа багш хийсэн Жамба, тогооч хийсэн Цэмбэл хоёрт ямар юмных нь бэл бэнчин байхав. Ямартай ч гэсэн багш, тогооч хоёрын хүүхдүүд гэсэндээ тархи, гэдэс хоёрыг нь өлсгөөгүй байх гэж Жамба Цэмбэл хоёр өнгөрсөн амьдралдаа омогшингуй байдаг юм. Том хүү нь эрдмийн ажлаар гэсэн байх Герман улсыг, дунд охин нь сургуулиа энд дүүргэсэн боловч хэлний курс энээ тэрээ гээд Америк орныг, бага хүү нь харин нэг хэсэг ажилгүй гэр зуур байснаа гурван жилийн өмнө Солонгос улсыг зорьжээ. Харин хаа очиж ямар нэгэн шалтгаанаар тэд бүгд эргэж ирсэн байлаа.
Хичнээн том болсон ч гэлээ хоёр хөгшин хэдэн хүүхдээ санасан нь илхэн.
Жамба тэтгэвэртээ гарснаас хойш гэртээ ойр зуурханы юм хийх болсон. Сүүлийн хэдэн сар ноцолдон байж хийсэн ширээгээ гаргалаа. Элдэвийн сонин юм сэдэх тэрээр энэ ширээнийхээ тавцанг монголын газрын зургийн хэлбэрээр хийжээ.
Хоол унданд нэг их оролцоод байдаггүй Жамба өнөөдөр юу болсон юм бүү мэд угаасаа зай багатай гал тогоонд Цэмбэлийн урдуур хойгуур эргэлдэж, тус болохоосоо илүү дараа болно.
- Үгүй ээ чи гэм дээ. Өнөөдөр юу болчихоов? Багтахгүй ядаж байхад чихцэлдээд
- Яасан удаж байх юм. Хүүхдүүд одоо мөдхөн ороод ирнэ шүү
- Тэглээ гээд яах юм. Энэ тогоон дотор чинь би ороод тийчлэх юм болж байна уу? гэж эгдүүцсэнээ
- Май энэ аяга бариад яв. Цаад өрөөнд чинь шинэ цай бий. Өөрөө хийгээд ууж бай гэлээ. Цэмбэлд загнуулсан Жамба бор тагшаа аваад нөгөө өрөө рүүгээ гэлдрэх зуураа “Хүүхдүүд юу юүгүй орж ирэх гээд байхад дороо эргэцээд зогсчих юм” гэж бодох нь хүүхдүүдээ ирнэ гээд сэтгэл нь хөдөлснийх байлаа. Жамба аяга цай хийж аваад буйдан дээр бөгсөө тавьж амжаагүй байхад хонх дуугарлаа. Тэрээр ухасхийн
- Тээр, ингэх гээд байсан юмаа гэж амандаа үглэн хаалга руу хирэндээ хурдлан чавхдав. Сууж амжаагүй, босоогоороо байсан тулдаа Жамба хаалганд түрүүлж хүрэв. Цэмбэл гарынхаа тосыг ч арчиж амжилгүй гарч ирээд Жамбаас хоцорсон хэрнээ
- Алив ээ гэж урдуур нь орох гэхэд Жамба адгуу дуугаар
- Би тайлах гэж байна. Чи цаад хоолоо аялуулаач гэж бачимдахад
- Үгүй ердөө чи сууж л байна биздээ гэж уурлах аядавч нэгэнт хаалганд хоцорч очсон тул яаж ч чадсангүй. Жамба биеэ цэгцэлж, үсээ нэг илсэн болоод хаалгаа нээвэл том хүү нь зогсож байв. Учиргүй цамц, зангиа болсон хүүгээ хоёр хөгшин ээлжлэн үнсэж
- За ор ор. Миний хүү ч нэг л их том дарга шиг болжээ гэж Цэмбэл дуу алдахад
- Хэлээд юү гэхэв. Улс төрийн товчоо л гэсэн үг гэж Жамба дэмжив.
- Яасан ийсний чинь улс төрийн товчоо гэж улсын их хурлын гишүүн гээч. Энэ аав чинь бүр зөнөж гүйцсэн шүү гэхэд хүү нь
- Аав ээж хоёр бие биенийгээ хэмлээд л яг хэвээрээ л байх шивдээ гэсээр орлоо. Тэрээр дүү нараа ирээгүйг хараад цаг руугаа хялайж
- Цагаа ч барьчихгүй янзын улс юмаа гэж амандаа үглэв. Том хүүг аяганы амсар зууж амжаагүй шахам байхад хаалганы хонх дахин дуугарав. Энэ удаа Цэмбэл хаалганд урьтан очиж чадав. Тэрээр Жамба руу ихэмсэг нь аргагүй харснаа
- Цаад хүүтэйгээ сууж байгаа ч гэж ширэв татлаа. Жамбад хэлэх үг олдсонгүй.
Хаалга онгойв уу үгүй юү охин нь
- Ээжээ! гэсээр хүзүүдэн авлаа. Дараа нь аавдаа ахдаа үнсүүлэв. Охин нь бондойсон хөөрхөн юм байсан чинь хоёр хацар нь хонхойгоод, бие хаа нь гэж савх шиг юм болж.
- Миний охин яасан их тураа вэ? Тэр америк чинь тийм хоол унд муутай газар уу? гэж Жамба халаглахад
- Юу гэж дээ ааваа. Харин ч би бүр дает хийгээд, тураад гоё болчихоод байхад гэж хошуугаа унжуулав. Цэмбэл бүгдэд нь сүүтэй цай аягалан бариад араас нь халуун хоол гарган элдвийн юм өрсөөр нөгөө этгээд сонин ширээг дүүргэлээ.
- Энэ ямар сонин ширээ вэ? гэж хүүг хэлэхэд охин нь
- Тийм байна. Монголын газрын зураг юм уу даа гэхэд Цэмбэл
- Энэ аав чинь зүгээр суухгүй янз янзын юм хийдэг болсоон гэж Жамбын талаар нааштай ам ангайв.
- Хөөх! аав уу даа? гэж хүүдүүд нь зэрэг зэрэг дуу алдацгаав. Эвдэж, чанасан хонины хааг уур савсуулан гаргаж ирлээ. Жамба дотроо “Муусайн хүүхэд маань ч зулгааж өгнө дөө” гэж бодож сууна. Хүүхдүүдээрээ магтуулаад их л урамтай.
- Дүү яасан бэ? гэж охиныг асуухад ах нь хоолойгоо засаад
- Цаг цаг. Манайхан ямар цаг барих биш. Уг нь бол хамгийн гол нь цаг барих шүү дээ гэж чухал царайлав.
- Түрүүхэн утсаар ярихад очиж бай. Би одоохон л гээд байсан шүү дээ. Ёстой стрэнж амьтаан гэж охин нь толгой сэгсрэв. Хоёр хөгшин охиныхоо зарим нэг үгийг ойлгохгүй л суугаа. Тэгтэл тун удалгүй хаалганы хонх дахин дуугарч Цэмбэл хаалга руу явлаа. Энэ удаа Жамба суудлаасаа босох гэснээ болилоо. Бага хүү нь ээждээ үнсүүлж том өрөөнд орж ирээд гараа алдлан
- Аягүү . . .аягүү . . . гэж уулга алдсанаа учиргүй бөхийн ёслоод ааваасаа эхлээд бүгдэд нь үнсүүллээ. Хүүхдүүд бүгд цугларсан тул Жамба Цэмбэл гээд ер нь хэн хүнгүй л баярлацгаав. Цэмбэл хөлсөө шудрангаа цай аягална. Жамбын хувьд хамгийн их юм бодож, сэтгэл гаргаж авсан хонины хаагаа хүүхдүүд рүүгээ түлхэж
- За хүүхдүүд минь идээд байгаарай. Миний хүүхдүүд өчнөөн жил идээгүй болохоор энийгээ л их санаа байлгүй гээд инээсэглэлээ.
Том хүү нь цагаан нусны алчуур гарган нэг үзүүрийг нь хоолойндоо хавчуулан үлдэснээр нь цээжээ бүтээгээд, эргүүлж тойруулан байж нэг жаахан мах ногоохон тавган дээр тавьчихаад хутга сэрээ болоод явчихав. Ээж нь галын өрөө рүү сандран гүйж авчирч өгч байгаа харагдана. Тэр хавирганы өөхийг харан тамшаалж, хэд эргүүлсэнээ цааш нь түлхлээ. Охин нь хажуугаас нь харж сууснаа шар нь тулж хурцдав бололтой толгойгоо чичигнүүлэн ярвайж харагдана. Тэгтэл том хүү нь
- Хонины мах хлострол ихтэй. Барууныхан бол бараг идэхгүй шүү дээ. Тэгээд ч манайд боловсруулалт мэдээж муу л байж таараа. Ийм мах эрүүл мэндэд маш муу гээд ярвайлаа. Жамба хүүгээ юү гээд хэлчихэв дээ гэсэн янзтай чихэндээ итгэхгүй шахам сууна. Тэгтэл бага хүү нь жижиг гялгар ууттай улцгар ягаан юм гаргаснаа
- Би аав ээж хоёрыг аваагүй байх гэж бодсон маань оносон байна шүү гэж бахархалтай нь аргагүй инээснээ
- Сая дэлгүүрт орсон чинь байж байх юм. Манайд ч байхгүй юм гэж үгүй болжээ
- Юу юм наадах чинь?
- Кимчи. Энэнгүй бол ч хоол хоолой руу давахаа байсан шүү дээ гээд хаанаасаа ч юм хоёр савх гаргаж ирэн солбилзуулав. Охин нь
- Хн! үнэр танар гэж шал заваан юм. За за би ч мах идэхээ больсон доо гээд ганц нэг ногоо аван тавган дээрээ өнхрүүлнэ.
- Юу . . .у?
- Үгүй яахав дээ. Вежтэрин. Манайхаар бол цагаан хоолтон гэсэн үг. Жамба
- Мөн хачин юм болох нь ээ. Тэгээд ерөөсөө мах идэхгүй гэсэн үг үү?
- За бараг л тийм дээ ааваа.
Хүүхдүүдийнхээ энэ байдлыг хараад Жамбын урам нь хугарав бололтой дуугаа хураалаа. Олон жил ханилсан юм болохоор Цэмбэл өвгөнийхөө ямархуу байгааг ойлгож байгаа бололтой. Гэхдээ хүүхдүүдийнхээ хажууд юм хэлж чадсангүй.
Жамбынх гурван хүүхдээ төрсөн цагаас нь эхлээд л сүүлэн өөх хөхүүлж хүн болгосон. Тэр үед ямар угж энэ тэр нь элбэг байсан биш. Байсан ч нэг их талтай хандаж байгаагүй. Манцуйндаа боодолтой юмнууд сүүлэн өөх бумбаганатал хөхөөд нүүрээрээ нэг тос гялтайлгаад л унтаж байдагсан. Жаахан томорсон хойноо ч гэсэн мөлжсөн хавирганыхаа ясаар гар буу болгочихсон амаараа буудалцаж тоглох. Ор дэр тос болгочихлоо гэж ээждээ загнуулж өссөн нь саяхан л баймаар. Одоо л ингээд өөр болчихдог юм байхдаа гэж гайхахын зэрэгцээгээр тэднийг өглөөхөн өхөөрдөн байснаа бодохоор Жамбын сэтгэлд гомдлын очис үсчин байх шиг санагдана.
Бага хүү нь хоёр савхаа гозогнуулан эндээс ч нэг, тэндээс ч нэг самран, хоёр завжаараа дүүрэн чихэж, юманд хөөгдсөн мэт хурдан хурдан иднэ. Завсраар нь өнөө кимчи гэдэг юмаа шүүсийг нь үсчүүлэн үмхлэнэ. Тэрээр бүр аяганыхаа амсарыг байдгаар нь ангайлгасан амандаа аваачин юуг ч юм савхаараа түлхэх нь яг л нэг урд зүгийн хүн шиг ажгуу. Тэгсэнээ гэнэт бусдыгаа харан ухаан оров бололтой удаашрав. Эгч нь
- Чи одоо үхэх гэж байгаа юм шиг юун аймаар иддэг юм гэхэд ах нь
- Уг нь хутга сэрээ бариад сурчихвал залуу хүнд зүгээр дээ. Германд чамайг ингэж идэхийг харвал нохой шиг хаашаа юм бэ л гэж бодохоор байна даа. Гэтэл Цэмбэл багыгаа өмөөрөх аястай
- За яахав дээ гэртээ байгаа юм чинь гэхэд
- Тэгсэн ч гэсэндээ гэж охин нь дуугарав.
- Бид нар ч яахав дээ ажлынхаа дундуур яаруу сандруухан л амруугаа жаахан юм хийж амждаг юм. Тэгээд сурчихаж. Харин тэр Америк Германд чухам ямар байдгийг би ямар мэдэх биш. Нэг л их ярвайсан улс байх юм гэж тунирхсан гоморхсон мэдэгдэхгүй өнгөөр дүү нь хэллээ.
- Өө мая год! гэж охин нь дуу алдав.
Ерөөсөө л анхнаасаа Жамба Цэмбэл хоёрын бодож байсан шиг тийм сайхан уур амьсгал гэрт бий болсонгүй. Яагаад ч юм тэд зулай зулайгаа гишгэж төрсөн ах дүүс шиг байх нь байтугай энд тэндээс ирсэн хүргэн бэрүүдээс ч дор юм уу гэлтэй нэг л эвлэж өгөхгүй байлаа. Жамба хүүхдүүдээ эвгүй байдлаас гаргах санаатай
- За тэгээд хүүхдүүд минь гадаад орон хэдий сайхан ч гэсэн эх орныг чинь гүйцэхгүй л байгаа биз дээ? гэчихсэн чинь ёстой нөгөө тахилыг нь буруу өрнө гээч болов. Овоо үзсэн харснаа ярьж байсан хүүхдүүд нь хоорондоо маргалдаж эхэллээ. Энэ маргаан нь явсаар эх орноо муулах муулалт болж хувирав. Энэ тал дээр харин хүүхдүүд нь ам нийлэх ажээ. Тэдний ярьсанаар бол монгол шиг хоцрогдсон, бохир заваан, бүдүүлэг, муухай орон байхгүй юм байх. Нилээд муулж аваад ам нь чилэв бололтой хэсэг завсарлав. Гэтэл дүү нь эгчээсээ
- Та чинь одоо азума болсон уу? Эсвэл агаши хэвээрээ юү? гэхэд
- Юу ч ойлгосонгүй. Юу гэж байгаа юм гэхэд
- За хүнтэй суусан уу л гэж байна шүү дээ гэж орчуулав.
- Хн! хүнтэй сууж яах юм. Манай эрчүүд гэж хоймор сууж, хоолны ихийг идэхээс өөр юу хийдэг юм. Ёстой утгагүй амьтад гэж шилбэлзэхдээ хажуудаа суугаа эцгийгээ ч анзаарах сөгөө алга. Ээж нь л хулмалзан хий дэмий Жамба руу хааяа нэг харахаас өөрийг эс чадна.
- Хүн гэдэг чинь эрх чөлөөтэй байх ёстой. Тэгж ярьвал Америк бол эр нь эртэйгээ, эм нь эмтэйгээ сууж ч болдог тийм эрх чөлөөтэй сайхан газар гэж сайрхав.
Том хүүгээ л овоо нэг тулхтай юм дуугарах болов уу гэсэн нь бас л нэг хачин. Түүний ярьсанаар юм бол монголчуудад эх оронч сэтгэлгээ дутагдаж байгаа гэнэ. Тийм учраас хятадуудыг оруулж ирээд, давраагаад байгаа юм байх. Тэрээр Гитлерийг жишээ аван их л үнэмшилтэйгээр ярих бөгөөд түүний үгээр бол энэ гадаа ажиллаж байгаа хятадуудаас авхуулаад хядаж өгөх хэрэгтэй шахуу юм ярив.
Хүүхдүүдийнхээ амнаас аятайхан үг сонсчих санаатай хоёр хөгшин яриаг хэрээрээ дүйвүүлэх авч нэмэр алга. Цэмбэл
- Одоо тэгээд цаашдаа ямар ажил төрөл хийж, яаж шүү амьдарцгаана даа хүүхдүүд минь гэхэд охин нь
- Болдог бол би буцаад л явмаар байна. Энд одоо би юу хийх вэ дээ. Америк явах боломж олдвол ч би мөддөө буцаж ирэхгүй ээ
- Үгүй чи сургууль төгслөө, хэл сурлаа. Одоо тэгээд эндээ нэг юм хийвэл болохгүй юу. Амьтаны хүүхдүүд болоод л байх юм гэж эх нь цөхрөнгөө баран дуугарна.
- Энд ч үнэхээр цалин бага байна л даа. Европын орнуудаар хэдэн жил тэнэхэд ч болохгүй ч юмгүй л дээ гэж том хүү нь дуугарч байв. Жамбын тэвчээр нь барагдан хэлэх үг нь аман дээр нь гарч ирж байвч Цэмбэлийн хориглосон дохио зангаа нүдэнд нь тороод болж өгөхгүй суутал
- За би ч эндээ дугуй засварын газар нээнээ. Хүний газар мал шиг ажиллах ямар байдгийг та нар мэддэггүй юм шиг байна гэх бага хүүгийнх нь дуу Жамбын сэтгэлийг бага зэрэг зөөллөнө. Хийж өгсөн хоол унд нь хүүхдүүдэд нь тохирхоо больсонд урам баахан хугарсан ч гэлээ хий дэмий л Цэмбэл
- Миний хүүхдүүд цай уу гэж уруул дэвсэв. Тэгтэл охин нь
- Манай эндхийн сүүнээс нэг сонин юм амтагдаад байгаа биз? За байз юу гэдэг билээ дээ? гэж хэн нэгнээс асуух аястай гараа савчина. Ээж нь хий дэмий санаа нь зовохдоо
- За байз нь ээж нь л шивтэртэй сүү авчихсан юм байхдаа гэхэд охин нь
-- Аан! тийм шээс гэж ориллоо. Энэ бүхний эцэст Жамбын тэвчээр нь барагдаж
- Гарцгаа та нар гэж муухай орилон нөгөө сонин ширээнийхээ тавцан шааж босож ирлээ. Бүгдээрээ бондгосхийн хийн цочив. Ширээн дээрхи бяцхан таваг нурав. Аяга дүүрэн цайнууд халгин цалгив. Хундагатай архи хажуулдан унав. Жамба уурлан салганаж
- Та нар зайлцгаа тэр гадаад руугаа. Та нарт ер нь сэтгэл гээч юм байна уу? гээд цааш нь үргэлжлүүлэх гэсэн боловч хамаг бие нь салганаж, амьсгаа нь давчидаад чадсангүй. Цааш нь үргэлжлүүлсэн бол хүүхдүүдээ аль муу үгээр хэлэх байсан болохоор хэлээ хазсан ч байж болох юм. Хэсэг чимээгүй байснаа Жамба
- Алив та нар зүгээр л явцгаа. Өнөөдөр надад битгий харагдаарай гэж намуухан хэлээд буруу харан суулаа. Цэмбэл энэ удаад өвгөндөө юм хэлж чадсангүй ээ. Үнэндээ болохоор ч үгүй байв. Эх нь ч гэсэн хүүхдүүддээ гомджээ. Тэгэн тэгсээр хүүхдүүд нь уван цуван явцгаалаа.
Жамба хүүхдүүдтэйгээ хар цагаан дуугарсангүй. Хий дэмий бодолд дарагдан сэтгэл хөндүүрлэн сууна. Өглөөхөн бодолдоо энхрийлж, эрхлүүлж, нүдэндээ харж байсан хүүхдүүд нь нэг л биш болжээ. “Бид юуг нь буруу хийгээд энэ хүүхдүүд ийм хүмүүжилтэй болчихвоо. Даана ч дээ нээрээ . . .” гэж бодохоос өрцийг нь мохоо хутгаар зурах шиг шаналж, аргаа барсандаа өөрөөсөө бурууг хайна.
Ширээн дээрх хамаг юмнууд ундуй сундуй. Цалгисан цай, архитай холилдон цэхийсэн юм болж гашлан ээднэ. Өнөөх кимчи гээчийгээ бага хүү нь үсчүүлэн байж идсэний илрэл энд тэндгүй улаан толбо үүссэн нь харахад нэг л ёозгүй. Хөөрхий Жамбын хамаг ур ухаанаа гарган байж хийсэн ширээний тавцан дээр асгагдсан цалгиадас энэ тэрүүгээр савиран доошоо гоожих нь энэ ширээ эхийн сүүгээр уйлаа юу гэмээр уйтай. Хүүгийнх нь мэдэмхийрсэнээр хлостринтой гэх хонины хаа нь бараг тэр чигээрээ царцангитан үлджээ.
Жамба ширээн дээрхи махнаасаа шүүрэн авч, том томоор огтлон амруугаа хурдан хурдан чихэж гарав. Хүүхдүүдийнхээ байгаа байдал, хэл яриа, ухаарах сэхээрэхийн үүд хаалгаа тас хаачихсан тэдний хувиа бодсон арчаагүй занг бодохоор тэдэндээ гомдсон гомдолдоо болон юу хийж байгаагаа мэдэх сөгөө байсангүй. Хаалгаа хаагаад эргэх Цэмбэлийн чимээнээр тэрээр сэхээ авч суудал дээрээ хагас эргэн нүүрээ буруулахыг хичээх тэрхэн агшинд хоёр нүднээс нь халуун нулимс яах ийхийн зуургүй асгараад ирлээ. Түнтийтэл өөх чихсэн түүний хоёр хацар дээгүүр нь урссан нулимс амруу нь ороход хачин шорвог амтагдана. Өвгөндөө юу гэж хэлэхээ олж ядан, өрөөндөө эргэж орж чадахгүй зүрхээ хагартал шаналан зогсох Цэмбэлийн дээлийн хормой үл ялиг чичигнэнэ.
Цонхоор тусах зуны оройн нарыг хагас хаах болсон шинэхэн барилга дээр харь хүмүүс сонсоход даана ч нэг хүйтэн санагдах хазгай муруй хэлээрээ юу ч юм ярих нь “Наад эзэнгүй ширээн дээр чинь бид маргааш архи уунаа” гэх шиг зэвүүнтэй. Тэдний улай үзсэн хэрээ шиг хааяа нэг гуаглалдан инээлдэх дуу цонхон завсараар сонсогдсоор . . .

Бүрэн эхээрээ...

Нэрэлхэлгүйгээр - 2

Ичдэг ч арга байдагүй ээ хэ хэ

Авъяасаараа садансах буюу хувь заяагаараа хэлхэгдэх нь.
(Өмнөтгөл)
Өнгөрсөн зууны 50-иад оны сүүл, 60-аад оны эхээр нэгэн бэсрэг өгүүллэг хэвлэгдэж уншигч олны оюун ухааныг эзэмдэн түрхрүүлсэн байдаг.
Чухам энэ өгүүллэгээс монголын утга зохиолын анхаарал татахуйц шинэхэн түүх эхэлсэн юм болов уу гэж би бодож явдаг юм. Зохиолчийг уншигчидтай уулзах бүр
- Нөгөө хоёр залуу яасан бол? гэдэг асуулт байнга гардаг. Тэр бүрийд зохиолч
- Би ч сайн мэдэхгүй байна гэж хариулсан байдаг. Энэ өгүүллэгийн нэрийг “Хулан бид хоёр” гэдэг. Зохиогчийг нь Сэнгийн Эрдэнэ гэдгийг бид өнөөдөр хэн хүнгүй мэднэ.
Тухайн үед монголын утга зохиол гэдэг хүүхэд шиг хөлд орох гэж явсан шиг бодогддог юм. Өвөр монгол, Буриад, Халимаг, Тува утга зохиолыг оруулан монгол үндэстний утга зохиол гэж ярьвал их л том юм яригдах нь дамжиггүй. Харин Эрдэнэ баавайн тэр өгүүллэг хэвлэгдэн байх тэр цаг үед огт өөр ухагдахуун ноёрхож, огт өөр зүйлийн тухай бид ярих зайлшгүй шаардлагатай байсан бөгөөд яг тэр зүйлийг нь гаргаад ирэнгүүт хүмүүсийн сэтгэл тэгтлээ хөдөлсөн хэрэг.
Түүнээс хойш монголын утга зохиол, хэн нэгэн айлын хаяа бараадаагүй, цэвэр өөрийнхөөрөө яваа. Монгол хүнийг гаргаж ирэх, чухам тэр хүний энгүүн амьдралын тухай ярих болсон бөгөөд хэдийгээр цагийн эрх, намын бодлогоор ямар нэг Алёшагийн ч юм уу, Иваны тухай ярьж бичиж байсан боловч цаг ямагт ямар нэгэн Дорж Дулмаа хоёр маань л гол дүр нь байж, бид ч тэгэх л ёстой мэт хүлээн авч сурсан билээ.
Үндсэн хуулийн дагуу биеэр эдлэх эрх чөлөө тусгаар тогтнолоос гадна оюун сэтгэхүйн хувьд хэнээс ч хараат биш байхын ид хав, жаргал цэнгэлийг бид ийнхүү монголынхоо утга зохиолоос хүртэж, хүрээлэн буй ахан дүүсээ араасаа дагуулах хэмжээнд хүрч чадсан юм. Эргэж буцашгүй энэ урсгалд монголын сэхээтний тэргүүн хэсэг нь нэгдэж энэ зорилгын төлөө ухамсарт амьдралаа зориулдаг бичигдээгүй хууль буй. Өнөөдөр таны ууган хуудсыг нь дэлгэж буй энэ номыг зохиогч ч мөн л энэ замд эргэлтгүй орохоор шийдсэнээ энэхүү номоороо зарлаж буй юм.
Зохиогчийн “Сэмэр үл барагдана” нэртэй анхны ном хэвлэгдээд удаагүй атлаа уншигчдын сэтгэл зүрхийг дулаацуулсан илч нь ихэд хурдацтай нэмэгдэж буйг Даяармонгол сайтаас бэлээхэн харж болно. Бум-Эрдэнэ маань утга зохиолын замд орохын тулд ихэд олон жил бодож боловсруулж, өөрийгөө бэлдсэн юм болов уу гэсэн бодол анхны өгүүллэгийг нь уншихад надад төрсөн юм. Туужийг нь уншсаны дараа энэ бодол улам лавширч байна.
Манай утга зохиол хөгжлийнхөө явцад нийгмийнхээ “хатгааг” даган “ханиалгаж” эхэлсэн түүхтэй. Эрдэнэ баавайн “Хулан бид хоёр” өгүүллэгт хорь гаран насны салхи шиг бүсгүй Хулан, түүний нөхөр догшин ширүүн Цамба, энэ хоёрыг аргадан дагаж яваа 17-той хөвгүүн гурав гардаг. Өнгөрсөн зууны 50-иад оны манай сэтгэхүй дурайтал харагдаж байгаа нь энэ. Улмаар коммунизм руу лавширахын хэрээр хүмүүсийн сэтгэхүй дэхь 17-той хүүгийн сэтгэл бүдгэрч, уур уцаартай догшин Цамба, цэвэр гоолиг Хулан биш, цагийн яас даган аальгүйтсэн тогтворгүй Хулан бий болсон. Энэ хоёр дүр хөгжсөөр 2000 он болоход архичин зэрлэг догшин Цамбууд, яадгаа алдсан завхай зайдан Хулангууд монголын утга зохиолд могойн чуулган шиг шоволзож, хүйтэн зэврүүн дүр, хэлээ арвагнуулан дотор зарсхийм гарч ирэх болсон. Өөрөөр хэлвэл ёс суртахуун, гоо зүйн огт өөр эрэлхийлэл, шийдэмгий өөрчлөлт монголын утга зохиолд эрүүл агаар шиг хэрэгтэй болж эхэлсэн гэсэн үг. Тэгсэн ч тийм өөрчлөлт гарахгүй байв. Буурь суурьтай ахмад зохиолчид маань хүртэл хормой хотны ягир шагир зохиолууд бичиж, залуучууд нь үүнээс илүү эрээ цээргүй бичвэл зохиолч гэгдэн мандаж эхлэнэ гэж ойлгоцгоож байх шиг аашилж байсан билээ. Гэтэл “Сэмэрч үл барагдана” гарав. Уншаад үзвэл 17-той Сампилийн нүд харагдах шиг болсон юм. Энэ нүд өнөөдөр туужуудын эн суучихаад тань руу харж байна. “Монгол хүмүүс бид чинь нэг иймэрхүү билүү, аль эсвэл ийм байл уу” гэж бодогдуулж байсан юм. Түүний Америкт зорчсон Жийжээг уншаад “ойрд ингэж инээл үү” гэж бодон бодон инээснээ, Хувь заяаны хэлхээг туужийг уншаад
- Энэ чинь Цэнджавын тухай ном юм биш үү? гэж бодож, чухам яагаад түүнийг дэлгэцийн туслах дүр шиг үе үе оруулж гаргаад байна гэж зохиогчоос нэхэн сууснаа эргэн санахад “Би ерөөсөө л өөрийгөө эл туужуудаас олж хараад байгаа юм биш үү” гэсэн бодол эрхгүй төрнө.
Гэхдээ өнөөдөр энэ хорвоо дээр мэдэрч хүн хард үзэгдэж байгаа “би”-гээ бус, харин бодитоор харагдаж байх ёстой атлаа харагдахгүй болчихоод байгаа өөрийгөө олж хараад байх шиг санагдана. Уран зохиол хэмээгчийн ид чадал чухам үүнд л оршиж, зохиолчийн авъяасыг тунхаглан зарлаж байдаг билээ.
Бум-Эрдэнэ хэмээгч энэ зохиогчийн туужуудыг уншаад би ингэж л бодож сууна. Тэр уншигчаа чөтгөр шуламаар айлгаж, нүцгэн шалдан баатруудаар ичээж, лус савдагаар лүндэгнэн мухар сүсэгт автуулж, элдэв осол аваариар хиртхийлгэж, хутга шөвөг буу шийдэм агсуулж, хулгай дээрэм хийлгэн цочоосонгүй. Харин ч эгэл боргил нь байтугай эвдрэхийн дээдээр эвдэрсэн хүн ч дахин эвдэрчихээд гарч ирдэг, догшин ширүүн хууль ноёрхож байдаг газарт ч хүн чанарын “арал хойг” оршиж л байдгийг чухам эвдрээгүй хүний ноён нуруугаар өгүүлж чадаж байна. Яриад байвал ярих зүйл маань дуусахгүй. Муу зохиол нэг л жимээр гүйгээд байдаг бол сайн бүтээл олон замын бэлчир шиг л байдаг. Тэгэхээр түүний тухай олон санаа, олон өгүүлэмж гарч, оршил үг биш бас нэг зохиол бичүүлчихэж чадах шидтэй. Тийм бүтээл л би уншлаа. Одоо та уншина. Уншаад энэ хүн цаашид юу бичих бол гэж бодох нь дамжиггүй. Түүнийг харин хамтдаа хүлээе.
“Хулан бид хоёр” өгүүллэг хэвлэгдэж олныг шуугиулан, ухуулгын аман өгүүлэмж шинжтэй байсан манай утга зохиолыг шинэ шатанд гаргаж байхад би төрөөгүй байлаа. Харин “Хувь заяаны хэлхээ” хэвлэгдэн, элдэв шалдавын дүр зураг холилдон бантагнасан манай өнөөдрийн утга зохиолыг хүн чанараар “хувцаслаж” эхлэхэд би бууралтчихсан өвгөрөх тал руугаа гишгэж явна. Энэ хоёрын хооронд мөн ч их юм багтаж байгаа боловч би ганцхан зүйлийг худгаас ховоо татах адил гаргаж ирмээр санагдлаа.
Энэ бол авъяас гэдэг үг, ухагдхуун юм. Эрдэнэ баавай, ........ хоёр маргашгүй авъяастнууд бас “төрөл садан” ажээ.

Зохиолч Доржзовдын Энхболд. 01,06,2008. Чикаго хот.

Хавтасны зургийг манай блог анд шог зохиолч, зураач А.Амарсайхан зурсан болно


Бүрэн эхээрээ...

Явахыг хүснэм би

Явахыг хүснэм би
Яагаадыг бүү мэд дээ

Талын тэртээх буйдхан алсад
Таанын толгой имэрч суумаар
Тэнгэрт бутарсан оддын зүг
Тийм нэг, дурсамж болон алсармаар
Яагаадыг бүү мэд дээ
Явахыг л би хүсэх юм даа
Орчлонд буй байгааг минь шивнэсэн
Оройн нарыг гөлөрч зогсмоор
Оногдсон тавилангийнхаа хамгийн сайхныг
Ондоо газраас нэг хармаар
Гэгэлзсэн зүрхний гунигийн дарстай
Гэгээн алсад шингэж одмоор
Надаас асгарах гунигсийг цуглуулан
Навчис мэт хөглөрүүлэн туучиж орхимоор
Явмаар л байх юм даа
Яагаадыг бүү мэд дээ
Санаанд аяглах үрийнхээ аалиар
Саранд, нар байдгийг сануулмаар
Ээждээ үнсүүлэх хүүгийнхээ даахинд
Эргэж, би үнэр болон буумаар
Яасан юм бол, мэдэхгүй дээ
Ямар ч байсан явмаар . . .

Бүрэн эхээрээ...

Лойдор - 2 (Өгүүллэг)

Сайханболд хичнээн хүсэж байсан ч халуун элсэнд тагаараа шааж тогтсон дашмагийг авсангүй. Ловдон босож дашмагаа аваад Жа – гийнхаа хажууд хамраа шуухитнуулан суув. Хумсанд нь хир шигсэн мойногор хуруунуудаараа дашмагныхаа тагийг эргэдэхэд элсний ширхэгүүд таганд хавиралдан сонсогдоно. Сайханболд хорвоогийн амин зүрхийг ширтэх мэт дашмагнаас харцаа үл салгана. Тэрээр аргаж хуурайшсан завжаа шилэмдэн хий залгихад төвөнх нь гурвалжлан гүвэлзсэнээ гүдхийн дуугарав. Түүнд одоо Ловдон нөгөө нэгэн гоожуур биш өөрөөс нь хувь илүү хүн харагдаж байлаа. Ловдон тагаараа нэг ус хийгээд талыг нь өөрөө уруулынхаа завсар хийгээд үлдсэнийг нь Жа – даа өгөөд буцааж таглахад Сайханболд аргаа барсан харцаар түүнийг харна. Ловдон “Энэнээс өөр байхгүй шүү” гэх шиг үлдсэн жаахан усаа сэгсэрч сонсгоод үг ч дуугарсангүй босоод явах гэснээ элсэн дунд хэвтэх хүүхний гоё зураг мөрлөвчинд нь наасан түүнийг бууг аван давхарлаж үүрээд манхан өөд зүтгэлээ. Ловдон ч гэсэн үхэх хүсэлгүй нь мэдээж.
Байгаль гэдэг харгис үедээ юутай харгис вэ? Зах хязгааргүй элсэн манхан, хайрлахыг мэдэхгүй атга шар наран энэ хоёрын зовлонд ханаагүй бололтой. Амьтай голтой бүхнийг амьдаар нь борцолчихоос сийхгүй ажээ. Энэ хоёрыг байтугай хэдэн сая живаа амьтаныг борцлон энэ их элсэн дундаа авч одсон юм билээ бүү мэд.
Араас нь нилээд дагаж явсан Сайханболдын толгой эргэн, чих нь шуугина. Цаашаа хараад явж байгаа Ловдон нэг орйтон нэг холдож, заримдаа зэрэглээн дунд хоёр ч болон харагдана. Түүний тархинд болоод өнгөрсөн элдвийн явдлууд эмх замбараагүйгээр эрээлжлэн орж ирнэ.
- Сайханаа битгий л дээ. Би чамайг ингэнэ гэж бодоогүй шүү дээ гэж нулимсандаа халтардсан бүсгүйн гиншээ
- Еэ! чи эр хүн л юм бол хоёулханаа үзье л дээ гэх тархиа хага цохиулсан эр
- Чи ер нь биднийг яаж зовоох гэсэн туучий вэ? гэж бачимдан хашгирах ээжийнх нь үсээ үгтээсэн царай
- Шоронд явсанаас дуугай л энэ цэрэгт явж үз гэсэн эцгийнх нь аргаа барсан дуу
- Ус, ус! чамд өгнө гэж бодож байна уу ха ха гэх Ловдон гээд учир замбараагаа алдсан олон дүрс орж ирнэ. Эцсийн мөчид тэрээр Ловдонг дахин нэг харах гээд толгойгоо өргөтөл хурц наран нүдэнд нь нэг их гялс гээд, элсэн манхан босож ирээд улаан нүүрэн дундуур нь цохиод авах шиг боллоо.
Ловдон ч гэсэн ядрахын туйл болсон байлаа. Тэрээр халууцаж ядарсандаа уцаар нь төрөв бололтой үүрч явсан хүнд аранзаа мөрнөөсөө мултлан хаялаа. Түүний нуруу, суга тэр чигээр хөлсөнд нэвчин үүргэвчний нь ормоор норсон харагдана. Аранз нь уяа бүчээ хэдэн тийш нь сарвагнуулан, элс бужигнуулсаар Сайханболдын хажуугаар гаран тэртээ доошоо өнхрөн одов. Харин хоёр буугаа хаясангүй. Байлдааны зэвсэгээ хаях нь байтугай дайсанд ч өгч болохгүй гэдгийг тэр мэддэг бололтой. Тэрээр эргэж харсан ч үгүй цааш гэлдэрлээ. Түрүүний болсон явдалд Ловдон ихэд цочирдон айсан. Буутай хүн, тэр тусмаа Жа – гийн өөдөөс өөрийгөө тэгж хөдлөнө чинээ санаагүй. Гэтэл аминдаа тулахаар хүн юу ч хийж чаддаг юмсанж.
“Жаахан ч гэсэн салхи гарчихгүй л юм байхдаа” бодон ийш тийш саравчилвал түүнээс нилээн зайдуу хонхорт нэгэн арзгар бут шиг юм харагдав. Юу ч үгүй элсэн цөлд гэнэт юм харагдах нь итгэмээргүйгээс гадна эвгүйцмээр санагдав. Гэвч арзайж сарзайсан тэр бутанд л амьдрал байгаа юм шиг дотно санагдаж, баярласандаа Сайханболдод хэлэх санаатай эргэн хартал Жа нь түрүүлгээ харан унасан байлаа. Ловдон Жа - руугаа гүйлээ. Гүйх ч гэждээ чааваас хоёр буу нь дамналдаж зөрөөд, оосорт нь ороолдон, элсэнд шургачин унаж туссаар ирээд дээш нь харуултал ухаан алга. Ам хамарт нь элс чихээд амьд гэхэд хэцүү харагдав. Амьсгааг нь чагнасан мэдэгдсэнгүй. Айсандаа салганаж чичирсэн дуугаар
- Жа, Жа гэж дуудан сэгсэрсэн ч сэрэх янз байдаггүй. Карантин дээр нэг шинэ цэрэг ухаан алдахад Жа нь элэгдээд босгож байсан санагдаад элгэн тус газар нь цохиод орхилоо. Жа нь янцаглан дуугарах шиг санагдав. “За ямарч байсан амьд л юм шиг байна. Яаж ийж байгаад тэр бутан дээр очъё” гэж бодогдоод болох биш. Энэ хайрлахыг мэдэхгүй улаан нарнаас тэр бут л аврах юм шиг санагдана. Ямартай ч гэсэн Жа – гийнхаа суган доогуур нь толгойгоо шургуулаад өргөх гэсэн нь даасангүй. Суганаас нь хачин нясуун үнэр хан хийв.
Анх цэрэгт ирээд өдөржингөө номхон командтай зогсох нь элбэг. Тэгж байхад жагсаалын өмнүүр Жа алхаж өнгөрөхөд энэ сонин үнэр их үнэртэнэ. Нэг удаа хажуу дахь цэргээсээ энэ үнэрийг асуувал
- Манай Жа чинь хойно сургуульд байсан юм гэнэ лээ. Бодвол тэр орос моросын л үнэр байх гэсэн. Тэрнээс үүдээд Ловдон “нөгөө орос үнэр” гэж бодож амжив.
Даахгүй болохоороо ар нуруундаа үүрлээ. Арай дээр юм. Бас хоёрын хоёр буу бий. Түүнийгээ хүзүүнээсээ өлгөн урдаа гаргав. Өөрөө ядарч үхэх гэж байгаа Ловдон хичнээнхэн хол явах вэ дээ. Гэхдээ хар хөлс нь ус шиг асгаран, хамар сарталзан сөөм сөөмөөр урагшилж л байлаа.
Ловдон тэрэгнийхээ халтар хайнагийг саналаа. Тэднийх чөдрийн хоёр морьноос өөр адуу гэх юм байхгүй. Саалийн гурван үнээ, нэгдлийн хэдэн хонь тэгээд л болчихно. Жилийн жилд нүүхдээ халтар хайнагандаа тэргээ хөллөнө. Халтар хайнаг нь хамраа дуугаргаад л зүтгэнэ. Ээж нь л чааваас
- Ишш! энэ муу хайнаг байхгүй бол хүү бид хоёр гар мухар шүү дээ. Ёстой нэг буянтай мал шүү гэдэгсэн. Бодлоос бодолд дамжин явахдаа Ловдон нуруун дахь ачаагаа түр ч атугай мартагнана.
Ловдонд аав гэж үгүй. Байх л ёстой байх л даа. Гэвч Ловдон түүнийг мэдэхгүй. Ээж нь ганц хүүгээ үүрээд л явах. Ээжийнхээ нуруун дээр Ловдон хүү ёстой нэг айх аюулгүй амгалан сайхан явдагсан. Тэр үеэ санаж байхыг бодоход нилээн том болтлоо үүрүүлсэн юм байхаа даа. Угаасаа жаахан ядруухан тэднийх хаа ч гэсэн шоовдордуу. Ээжээс нь өөр эрхэм хүн Ловдонд үгүй. Хааяахан орж гарсан хүнд ээж нь
- Би яах вэ. Энүүгээрээ л нэг хүн хийчих юмсан. Тэгвэл одоо надад өөр юм хэрэггүй дээ л гэж суух. Царай зүс нь гундуухан юм болов уу даа муу ээжийг нь хишиг өдөр нь ганц нэг юмнууд муучилна уу болохоос хүний ёсоор харьцсан нь үгүй. Тэглээ гээд ээж нь хүний хорвоод гомдож сүйд болоогүй. Ганц хүүтэй болчихсондоо тэр ч байж мэдэх юм. Гомдоллоо гээд хэндээ ч гаргах билээ. Малнаас орой орж ирээд хүүдээ аяга хоол хольж өгчихөөд, хөлсөө шудран суухдаа, хүүгээ үнэрлэж
- Эвий дээ ганц үр минь гэж. Миний хүү чинь эжийдээ хээрээс олдсон хишиг юм байхгүй юү гэж хэн нэгний юмуу эсвэл хувь заяаныхаа асуултанд өөрөө хариулж суудагсан.
Нэг удаа эжийдээ үүрүүлэн явсан Ловдон хүү ээжийнхээ бүдүүн хар гэзгийг нэг мөрөн дээгүүр нь давуулангаа
- Ээжээ
- Юу вэ? Миний хүү
- Та алчуураа яачихсан юм бэ?
- Гээчихжээ миний хүү
- Та ядарч байна уу?
- Гайгүй дээ хүү минь
- Би том болоод танд Бадам эгчийнхээс гоё, саатай алчуур авч өгнөө. Тэгээд бас бяртай болохоороо таныг үүрээд л яваад байна гэхэд ээж нь
- Ишш! хүү минь . . . гээд хэсэг чимээгүй болж, хөлсөө ч юмуу нулимсаа ч юмуу арчсанаа
- Тэгнэ дээ миний хүү. Ээжийгээ том болоод үүрнээ гэж билээ.
Ловдон хүү зургаа, долоо орчим настай байхдаа цас халтардсан хаврын нэгэн өдөр өөртөө томдсон хурганы уут үүрэн хониндоо явлаа. Ээжийнхээ сэлгээнд үдийн хугаст явдаг хэрэг. Тэгтэл хоёр хонь ойрхон хургалав. Хүйтэн цасан дээр эхээс унасан хурга удалгүй бөмбөгнөтөл чичрээд ирэв. Ловдон хоёр хургаа уутандаа хийгээд үүрлээ. Ловдон шиг жаахан амьтанд хоёр хурга гэдэг бас л хүнд ачаа. Ловдон хүүг элэг барьсан уу яасан хоёр том эм хонь дөнгөж хөнгөжсөн эм амьтаны совингоор хургаа тойроод ээрчихээр явж ч болохгүй. Хургаа даахгүй ядаж яваа амьтан хонины шөргөөлтөнд шургачиж уначих гээд явахад тун төвөгтэй. Хөдсөн дээлтэй хөлс нь цувсан юм арайхийн гэртээ иртэл ээж нь
- Миний муу хүү бүр овоо доо. Хургаа осгоочихгүй аваад ирдэг. Хүн л болж байгаа нь энэ шүү дээ гээд бүр том хүн шиг хоймортоо суулган хярамцагтай бантан хийж өгч байсансан.
Ловдон бага сургуулиас цааш яваагүй дээ. Бичиг үсэг гаргах л төдий. Сумын төв дээр тэр болгон ирж байгаагүй. Харин цэрэгт татагдах өдрөө ээжтэйгээ цуг суман дээр ирсэн. Ловдон цэргийн комиссоор ороод тэнцэв. Тэнцэх тэнцэхдээ хилийн цэрэгт явах болов. Эх хүү хоёрт түүнийг мэдэж байгаа юм алга. Жилийн дөрвөн улиралд хээрийн салхинд хатсан сархинаг шиг болтлоо нүдүүлсэн хүрэн нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулан, хүүгээ хөтлөн олны дундуур хөлсөө шудран яваа. Хорвоо дээр ганц хүү төрүүлсэн нь эр цэргийн албанд тэнцсэнд муу ээж нь хүүгээ их л том албанд явуулах гэж байгаа юм шиг баярлаж байгаа нь тэр. Түүнд өөр гайхуулах юм энэ хорвоод байхгүй. Тэрээр олны хөлөөс зайдуу гараад
- За миний хүү эндээ сууж бай. Ээж нь хүү дээ . . . гээд үгээ таслан өврөө ухаж, ухаж улаан сугандаа үргэлж авч явах жижигхэн даавуун уутнаас алчууранд боодолтой юм гаргаснаа
- Хуушуур авч өгнөө гэж түрүүчийнхээ үгийг гүйцээв. Боодол дотроос нэг улаан аравт, хоёр цэнхэр тавтын дэвсгэрт гаргаж ирэв.
- Миний хүү үүнийг цааш нь сайн далд хийгээрэй. Хол яваа эр хүнд хэрэг болж мэднэ гээд чийг даасан арван таван төгрөг хүүдээ өгөөд
- Энүүгээр нь ээж нь хүүдээ хуушуур аваад ирье гээд сумын гуанзан руу гандмал ногоон дээлийнхээ хормойд ороолдон майрагнан алхав.
Ловдон ээжийнхээ хөгшин залууг, тэр байтугай хэдэн настайг мэдэхгүй. Ээж нь түүнийг залуухандаа л гаргасан гэдэг. Тэгэхээр бас ч гэж ануухан л баймаар. Түүнд ээж л бол ээж болохоос бусдыг тэр бодож байсангүй. Ээж нь таван хуушуур бариад ирлээ. Ловдон гуанзангийн хуушуур анх удаа харж байгаа нь энэ. Бага байхад нь наадамд явсан саахалтын хүүхдүүд л ийм хуушуурын тухай ярьдагсан. Үнэр танар гэж жигтэйхэн гоё ажээ. Ловдон идэж гарав. Нэг мэдсэн чинь ээж нь түүнийг таг гөлрөн сууна.
- Та идээ ч гэхэд
- За яахав миний хүү хол явах гэж байгаа хүн ид гэхэд
- Ядаж нэгийг идчих гээд авч өгвөл ээж нь хоёр гардаж авав. Бодвол бас идэхсэн гэж бодож байсан байх. Ловдон гэж ийм л амьтан цэрэгт ирсэн.
Тэрээр бодолдоо болоод бас ч гэж овоо явжээ. Нөгөө бут нилээн тод харагдаж байв. Ловдонгийн хөл нь цуцаж, хоёр гар нь салганана. Сүүлдээ Жа – гаа даахгүй буулгалаа. Буулгах гэж зүгээр л унгачихлаа. Хамаг биенийх нь хөлс сад тавин урсаж, өмссөн бүхэн нь биетэй нь наалдана. Нэгэнт өргөж даахгүй тул түүнийг чирлээ. Элсэн дээр юм чирэх шиг үнэхээр хэцүү юм байхгүй байх. Ловдон шүдээ тас зуун гулдачсаар арай гэж нэг юм загийн бутан доор ирлээ. Бутны ёроолоос хоёр гүрвэл гарч хаашаа ч юм сарвалзан гүйв.
Хатаж арзайсан тэр бут эрт галавын сөнөсөн ертөнцийн үлдэгдэл шиг харагдана. Өгөршин цайсан түүнд амьд шинж ер алга. Мод уу, чулуу юу гэмээр л болжээ.
Ловдон цэрэг хүрмээ тайлж, бутан дээр тохон сүүдрэвч маягтай юм болгон Жа – гийнхаа толгойг шургуулав. Өөртөө бас тийм юм барив. Нүүрэн дээр сүүдэр тусах үнэхээр сайхан байлаа. Тэр өндийж Жа – гийнхаа амьсгааг чагнавал амьд нь ч амьдаа. Дашмагаа онгойлгож усаа таганд нь хийвэл дүүрсэнгүй. Бүр эцсийн дуслыг шавхаад ч дүүрсэнгүй. Үүнээс өөр ус байхгүй гэж бодохоор өөр хүн юм бол сэтгэлээр унаад үхмээр. Цөлхдүү төрсөн Ловдон тэгтлээ их бодсонгүй. Эхлээд талыг нь өөрийнхөө аманд хийх гэснээ больж Жа-гийнхаа амруу жаахан хийх гээд тонгойхдоо эцэж цуцсан гар нь салгалж чичирч байгаад газар асгачихлаа. Жаахан ус элсэн дээр унах мөртөө бөмбөрцөглөн өнхөрөх ая үзүүлсэнээ тэрүүхэндээ уусан шингэв. Ловдон ухасхийн чимх хүрэхгүй чийгтэй элсийг атган авч бусад хуурай элснээс ялгах гэсээр байтал бараг хатчих шиг болов.
- Еэ! чааваас гэж толгойгоо шаан гасалсанаа хоосон дашмагаа хий дэмий сэгсэрлээ.
Тэр хэзээ ч ингэж харамсаж байгаагүй. Түүний хамгийн сүүлчийн итгэл найдвар ингээд өнгөрөв. Одоо тэр ямар ч, бүр ямар ч тэнхэлгүй болов. Уйлах гэсэн нулимс ч гарсангүй. Сүүдрэвч шиг юман доогуураа толгойгоо шургуулахаас өөр санаа түүнд орж ирсэнгүй. Нүд нь эрээлжлэн хамаг бие нь салганан чичрэх Ловдон зөөлхөн мөлхсөөр толгойгоо шургуулан түрүүлгээ харан хөсөр хэвтэхэд нүүр нь бутны ёроол руу харж таарав.
Их говь агаараа дүнгэнүүлэн өрөвдөх ч шинжгүй лүглийж, хүчээ алдан тонгойх тусам улам хүндрэн тавлана. “Ингэдэг л юм даа” гэсэн шиг шар нар тэндээ аргамжаатай. Эцсийн мөчид Ловдонд “Би ингээд үхлээ гэж үү, одоо яах вэ энээ тэрээ” гэсэн бодол ч орж ирсэнгүй. Үхэл нүүрлээд ирэхээр хүн зоригтойдоо биш зүгээр л цагаандаа гардаг ажээ. Тэр нүдээ аних л үлдсэн мэт зовхио зугуухан буулгав. Түүнд ээжийнх нь хамгийн сүүлд
- За яахав миний хүү сурсан мэдсэн бага, сул доройдуу болохоор цэрэг гэдэг хэцүү л байх байх. Гэхдээ миний хүү энэ чинь хугацаатай юм шүү дээ. Олон аавын хүүхдүүдтэй мөр зэрэгцэж явах шиг сайхан юм хаа байхав. Миний хүү хүн л болоод ирээрэй” гээд цайгаа оочлон суусан нь бодогдож байв. Нүдэнд нь ээж нь наранд гандсан ногоон дээлтэйгээ бүртэлзэн үзэгдэнэ. Тэртээ хол уу эсвэл тэрүүхэн тэнд үү үл ялгагдана. Ээжийгээ дахиад нэг харчих санаатай нүдээ нээлээ. Ээжийнх нь ногоон дээл навч шиг болж харагдав. Ловдон итгэсэнгүй. Нүдээ анилаа дахиад л ээж нь . . . Нүдээ нээлээ мөн л навч шиг ногоон цэг. Ловдонгийн хүүхэн хараа томорч ээж нь ч юм шиг санагдаад байх тэр ногоон цэгийг сайн харав. Гэтэл тэр бутны ёроолд жижигхээн ногоон нахиа байхыг Ловдон харлаа.
Тиймээ тэр бут амьд байжээ. Ловдон хуруугаа явуулж тэр нахиаг энхрийлэх мэт оролдож байснаа гэнэт нэг юм санав бололтой бутны ёроолын элсийг гараараа самарч гарлаа. Самарсан газар нь элс урсаад л дүүрэх, буцаагаад л самрах. Тэгэн тэгсээр чийгтэй элсэнд хуруу нь хүрэв. Хүүхдийн зулай шиг зөөлхөн, эмзэгхэн байв. Нойтон элсийг амандаа барьж шимлээ. Юм гарахгүй ч гэсэн нэг л таатай. Нүүрэндээ наав. Амьдрал гэж ийм л байдаг болов уу. Амьдралыг юуханаас ч амсаж болох ажгуу.
Жа – гийнхаа нүүрэн дээр нойтон элс тавив. Амьдаа мэдэгдэх гэсэн шиг Сайханболд татвагнан хөдлөв. Нойтон элс шимсээр овоо болсон Ловдон чухам яагаад ч юм тэр бутыг хөдөлгөж үзмээр бодогдоод байв. Хөлөөрөө тийрч үзэв. Хөдлөх шинж даана ч алга. Гэнэт буугаа саналаа. Сөөлжин хэвтэх хоёр буу руу гараа явуулж, наана нь байгаа бууг оосроос нь татан авлаа. Жа – гийнх нь гоё хүүхний зурагтай буу байв. Бууныхаа бөгсөөр бутны ёроолыг дэлслээ. Чухам яах гэж тэгж байгаагаа мэдсэнгүй. Дахиад нэг дэлслээ. Хүч чадал нь барагдсан ч гэлээ далайж далайж гурав дахь удаагаа буулгатал Панн!хийх чимээ гаран доргионд нь болоод хойшоогоо саван унав. Өрөөсөн шанаа нь юмаар исгэчих мэт халуу шатна. Дээшээ хараад унасан чигээрээ юу болсоныг ухаарах санаатай хэвтэж байтал нүдэнд нь тэнгэр өөд цойлон нисэж яваа хоёр шувуу харагдав. “Шувуу байна” гэж бодон тархиных нь манараа арилаагүй байсан Ловдон ухасхийн бослоо. Тэр их хүч хаанаас гарав бүү мэд. Ловдонд яг л галзуурч байгаа юм шиг санагдана. Энэ эзгүй говьд юун шувуу байдаг билээ. Тэр хүчлэн байж хажуугийн манхан руу авирав. Мацсаар байж гарч иртэл тэртээ доор бяцхан баян бүрд харагдах нь тэр. Ловдон нүдэндээ итгэсэнгүй. “Их халуунд ингэдэг юм гэсэн. Яг түрүүний Жа шиг юм болох вий” гэж бодов. Гэтэл тийм бишээ. Нилээд хэдэн бут, бас хэдэн тэмээ бололтой малын дүрс хүртэл харагдав. Ловдон эргэн хартал Жа нь ямар ч хөдөлгөөнгүй. Түүний хоёр талд хоёр буу хэвтэнэ. Ловдон буцан буулаа. Жа – гаа арай гэж нуруун дээрээ гарган хоёр бууныхаа оосрыг тохойдоо углаад хэвтээгээрээ мөлхлөө. “Би буруу харсан бол яанаа” гэж бас бодов. Ямар ч тамир байхгүй байсан ч Ловдонд амьд гарах хүсэл байв. Тэрээр зүтгэсээр байж түрүүчийн манхан дээр эргэн гарч ирлээ. Харсан зүйл нь яг тэр хэвээрээ л байж байв. “Яаж тэр хүрэх вэ” гэж бодож хэвттэл бүрдний урд талын манхан дээгүүр баахан бүртэлзсэн юмнууд гараад ирлээ. Тэд тэр хоёрын байгаа манханы орой руу шуурхайлан яваа харагдана. Ловдон амандаа
- Юу вэ? Тэмээ, мал юм болов уу? гэж амандаа шивнэлээ. Одоо түүнд ямарч тэнхээ байсангүй. Тэр байтугай дээрээ байгаа Жа – гаа ч унагах хүчгүй болжээ.
- Жаахан амар ч байгаад . . . гээд үгээ гүйцээлгүй нүдээ анилаа.
Нилээд амарсан шиг санагдаад “За мөлхөндөө” гэж бодон нүдээ аажуухан нээсэн чинь
- Хүүе! Эмчээ ухаан орлоо гэх дуулдав. Ловдон цэргийн эмнэлэгт ухаан орлоо.
“Сонин юмаа. Нүдээ жаахан л аних шиг болсон шүү дээ” гэж Ловдон орчин тойрондоо итгэж өгөхгүй байлаа. Хэсэг байзнасны дараа гэнэт Жа – гаа санав. Тэгээд сувилагчаас
- Манай Жа яасан бол? гэхэд сувилагч бүсгүй
- Танай Жа юу? гэж жоготой нь аргагүй инээмсэглэснээ
- Танай Жа яахав дээ ямаа шиг үхэхдээ ч амархан, сэхэхдээ ч амархан амьтан. Аль өчигдөр гараад явсан гэлээ. Харин чи л ухаан орохгүй хэд хоночихлоо.Ловдон Жа – гаа ямарч байсан амьд гэдгийг мэдээд “Одоо уулзахаараа шанаадах болов уу яадаг бол” гэж бодов.
Гурав хоноод Ловдон эмнэлэгээс гарав. Энэ өдөр ангийн дарга хурандаа Совхирон бүх бие бүрэлдхүүний өмнө түүнийг гаргаж хээрийн сургуулийн явцад хамт явсан нөхрийнхөө амийг аварсан гэж магтаад түүнийг арван дөрөв хоногийн орон нутгийн чөлөөгөөр шагнав. Салааных нь цэргүүд бүгд баяр хүргэж, зарим нэг нь атаархалын нүдээр харна. Тэгтэл жижүүр цэрэг гүйн ирж
- Байлдагч Ловдонг жагсаалын дарга дуудаж байна гэлээ. “Одоо ч Жа- д алуулж өгөх байхдаа” гэж бодсоор очоод
- Нөхөр ахлах түрүүчид гээд л ээрч мууран эхэлж байтал
- За болно болно. Май энэ миний нэг ээлжний хувцас. Явахаараа өмсөөрэй гэхэд ямарч байсан зодохгүй юм байна гэж ойлгосон Ловдон
- Та үүнийгээ нэг газар хадгалчих, тэгэх үү? Би халагдахдаа өмсье
- За хаа байсан халагдах. Тэр үед чинь болох л байлгүй. Цаг давчуу болохоор өөр юм алга. Наадахаас чинь л арай дээр гээд өгөршиж цайсан гутал, өнгөө алдсан хувцасыг нь харлаа.
- За баярлалаа
- Харин би чамд амийг минь аварсанд баярлалаа. Чи бид хоёрын хооронд болсон явдал эр хүмүүсийн нууц шүү за юу гээд түлэгдэж холцруудсан хоёр нүүр бие биенээ харан инээмсэглэв. Ловдон
- Эд нар бид хоёрыг яаж олсон юм бол? гэж одоо болтол яаж энд ирсэнээ сайн ухаараагүй учир асуувал
- Яах юу байхав дээ чиний буудсан буун дууг сонссон юм билээ. Тэгээгүй бол бид ангиасаа зөрөөд явчих байсан байх гэснээ
- Өө тийм энэ чиний нэг сарын цалин гэж хорин төгрөг өгөв. Ловдон цэрэгт ирсээр хэзээ ч мөнгө авч үзээгүй байлаа. Ийм цалин авдагийг мэддэг ч үгүй юм.
Сайханболд боодолтойгоо тэврэн гутлаа чирэн гарч яваа Ловдонг араас нь нилээн удаан харж зогслоо. Хатаж, аргасан заг шиг ийм хүмүүсийн дотор чухам юу оршдогийг тэр одоо мэднэ. Ловдон түүний амийг ч, амьдрлыг үзэх үзлийг ч аварсан байж мэднэ. Гэхдээ тэр одоохондоо үүнийг анзааргүй байж болох юм. Ловдон бол бүр мэдэхгүй яваа.
Ямартай ч гэсэн тэд энэ цаг үеийг эзлэн төрсөн нэгэн үеийнхэн. Бас эр цэргийн албанд татагдан ирсэн эх орны хөвгүүд. Харин тэр нууц тэдний хооронд насан үүрд үлдэнэ.
Хэдхэн цагийн дараа Ловдон цэргийн шуудангийн машинд суучихсан аймгийн төв рүү загийн бут битүү ургасан их хөндий дундуур тоос татуулан давхиж явлаа. Энэ бут ийм олноороо нэг доор байдаг нь их сонин санагдана. Ловдонгоос арай өөр хүнд бол уур хүрмээр ч байж магад. Харин арзайж сарзайсан тэдний ёзоорт анзаарагдаж харагдамгүй жижигхэн ногоон нахиа, бүр доор нь амьдрал тэтгэсэн нойтон элс байдгийм. Одоо Ловдон үүнийг сайн мэднэ.
Тэрээр цав цагаан захтай парад хувцсан дээр өнгөлж зүлгэсэн, шар аралтай бүс зүүгээд, өндөрлөж янзалсан гялалзсан хар бакаль углажээ. Цэрэг хүний зах гутал хоёр л өнгөтэй байвал болдог юм хойно доо Ловдон шал өөр харагдана. Бас болоогүй ээ, нүдний нь буланд сэрвэлзэх мөрдөс дээр нь жагсаалын даргын гурван зураас байсныг гэрчилсэн оёдолын ором зурайна. Энгэрийнх нь халаасанд орон нутгийн чөлөөний хуудас бий. Энд тэндээс нь өнөөх сонин орос үнэр үнэртээд ч байх шиг. Дэндүү гял цал хувцсандаа дасаагүй Ловдон шанааныхаа шинэхэн тогтсон нарийхан цагаан сорвийг хааяа нэг маажлан, нөгөө гартаа Жа – гийнхаа өгсөн хоёр аравтыг тас атган цомцойн сууна.
Тэр “Энэ мөнгөөрөө аймгийн төвийн дэлгүүрээс ээждээ саатай алчуур авна даа” гэж бодож яваа. . .
Бүрэн эхээрээ...